Ν.Εφραιμίδου
Περίληψη
Ο χώρος ως έννοια, περιγράφεται σε σχέση με τους χρήστες, τις δραστηριότητες και τις εμπειρίες ύπαρξης εντός του. Στην σύγχρονη εποχή της υπερ-κινητικότητας, η αντίληψη του χώρου προϋποθέτει μια διαδικασία απεδαφικοποίησης και επανεδαφικοποίησης. Ο χώρος αποτελεί ένα μέτρο διαρκούς επανα-προσδιορισμού της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας. Το νέο πρότυπο ζωής είναι έντονα ρευστό και μόνιμα προσωρινό, θέτονταςσυνεχώςτην ταυτότητα στο σύγχρονο αστικό χώρο υπό διαπραγμάτευση και διαμόρφωση. Η έννοια της ταυτότητας δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ολοκληρωμένη – υπάρχει μια πολλαπλότητα δυνητικών ταυτίσεων και συνεπώς, προσωρινών ταυτοτήτων.
Στην προσπάθειά του να κατανοήσει και να αφομοιώσει το χώρο, ο χρήστης εκτελεί μια διάβαση.Βιώνει μια χωρική εμπειρία που εξαρτάται άμεσα από την εκάστοτε ιστορική-πολιτισμική συγκυρία, το χωρικό περιβάλλον και τα χαρακτηριστικά του. Οι προϋπάρχουσες –χρονικά- επικρατούσες νόρμες επενεργούν πάνω στο υποκείμενο πριν αυτό ξεκινήσει τη δράση του. Το νόημα δεν προϋπάρχει˙ προσδιορίζεται από την επενέργεια του ήδη κατεστημένου πλαισίου. Η ταυτότητα ‘κατασκευάζεται’ μέσω της τέλεσης της δράσης.
Συχνά ο αστικός κοινόχρηστος χώρος φιλοξενεί προσωρινές εγκαταστάσεις (εκθεσιακά περίπτερα ή εικαστικά χωρικά δρώμενα) που δεν εμπλέκονται με το χαρακτήρα του τόπου παρά μόνο σε σχέση με το γεγονός, την αφορμή που αφορά στην ύπαρξή τους. Δομές που τοποθετούνται σε χώρους δημόσιας χρήσης πολλές φορές σχετίζονται με ζητήματα ταυτότητας και συνάντησης ετεροτήτων. Το πεπερασμένο χρονικό διάστημα που σχετίζεται μια προσωρινή κατασκευή με τον χώρο εγκατάστασης, συμβάλλει στη σημειακή διαμόρφωση της ταυτότητας του χώρου αυτού.
(ενδεικτικάπαραδείγματα: Bricktopia – Map13 Barcelona, SpanishPavilion – E.Miralles & B.Tagliabue (EMBT)
Εισήγηση
1 Θεωρητική προσέγγιση – ρευστές ταυτότητες
1.1 μη τόπος
Καθώς ο χώροςορίζεται από συσχετίσεις, ιστορικότητα και ταυτότητα, ο μη-τόπος είναι εκείνος πουδεν μπορεί να χαρακτηριστείωςσυσχετιστικός, ιστορικός και διακρίνεται από απουσία συγκεκριμένης ταυτότητας (Augé, 1995). Η έντονη πολυπλοκότητα και οι γρήγοροι ρυθμοί της νέας εποχής, σε συνδυασμό με την αυξημένη ροή οργάνωσης της καθημερινότητας ανάλογα με τις λειτουργίες-χρήσεις (διαχωρισμός περιοχών κατοικίας, εργασίας, αναψυχής, κλπ) γέννησαν τόπους χωρίς ταυτότητα, χώρους που δε συνδέονται με τη ζωή και εξυπηρετούν μόνο την προσωρινή παραμονή και τη μετάβαση από τη μία χρήση στην άλλη. Ο χώροςμυθοποιείται με την απομάκρυνσηιστορικώνστοιχείων και της κοινωνικο-πολιτικήςδιάστασης και καθίσταται ‘αβαθής’, (Λάλλας, 2012).
Εφόσον ηιστορικότητα απουσιάζει πλήρως από τονμη-τόπο, (εκτός αν έχεισυγκεκριμένοθέμα), η βιωματική τουεμπειρία σχετίζεται μετονχρόνο. Έτσι ο χρήστηςδεσυνδέεται με κανένα τρόπο μετονχώρο παράμόνομέσωτηςλειτουργίας του και για όσο χρόνο παραμένει εκεί.
1.2 τόπος – χώρος
Οι έννοιες ‘τόπος’ και ‘χώρος’ δεν αντιτίθενται η μία στην άλλη. Ο χώρος περιγράφεται σε σχέση με τους χρήστες και τις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται. Κατά τον Ο G.Deleuze,είναι ένα πεδίο πιθανοτήτων, συσχετισμών και τάσεων. Ο τόπος ορίζεται καλύτερα ως η γεωγραφική περιοχή συγκεκριμένων ορίων. Συνεπώς η έννοια του χώρου εκφράζει περισσότερο πράγματα που αφορούν την προσωρινότητα της περιοχής εμπειρίας (που μπορεί να είναι σχετική με τη διαφήμιση, την αναψυχή, την εικόνα, τη μετακίνηση, κλπ) και ταυτόχρονα την εύθραυστη συνθήκη της κατάστασης στην οποία ο χρήστης για να λάβει μέρος πρέπει να ‘ενδυθεί’ το κατάλληλο πρωτόκολλο, να γίνει άλλος, εντός συγκεκριμένου τόπου – ‘tobeother, andgoovertotheother, inaplace’ (Augé, 1995: 83).
1.3 ανεστιότητα –παρατήρηση
ΟdeCerteauερμηνεύει τον χώρο ως μια νέα μορφή ελευθερίας όπου ο καθένας μπορεί να πειραματιστεί και να δοκιμάσει νέα βιώματα. Οι πιθανότητες του δυνητικού κόσμου μπορούν να βρουν έκφραση στον πραγματικό χώρο. Η αντίληψη για τον χώρο και το πώς κανείς μπορεί να βιώνει το περιβάλλον του ουσιαστικά προϋποθέτει μια διαδικασία απεδαφικοποίησης και επανεδαφικοποίησης (Buchanan&Lambert, 2005).
Η πληθώρα των πολλών και διαφορετικών ειδών χώρου συχνά προκαλεί μια –προσωρινή- αίσθηση αποπροσανατολισμού στον χρήστη. Προκειμένου να προσαρμοστεί σε κάθε τόπο ο χρήστης αναπτύσσει δεξιότητες παρατήρησης, κατανόησης και περιγραφής των όσων συμβαίνουν γύρω, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε μια παροδική ασυνέχεια στο συσχετισμό του με αυτόν καθαυτό τον τόπο και σε μια μερική μόνο αφομοίωση του γεωγραφικού περιβάλλοντός του. Εκτελεί μάλλον μια διάβαση, και βιώνει μια εμπειρία που τον ανεξαρτητοποιεί και τον αποστασιοποιεί από τα πραγματικά και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του τόπου. Ο χρήστης λαμβάνει μόνο κάποια ερεθίσματα (συνήθως οπτικά ή ακουστικά) σχετικά της εκάστοτε χωρικής χρήσης-ιδιότητας, αντιλαμβανόμενος αποσπασματικά το περιβάλλον του χωρίς ολοκληρωμένη αίσθηση του ανήκειν.
1.4 ρευστότητα
‘Η ταυτότητα σχηματίζεται κατά την αλληλεπίδραση του εαυτού με την κοινωνία’ (Hall, Held & McGrew, 2003), δηλαδή δεν προσδιορίζεται βιολογικά˙μεταβάλλεται διαρκώς, επανακαθορίζεται, και εξαρτάται από ιστορικο-πολιτισμικές συγκυρίες, το χωρικό περιβάλλον και τα χαρακτηριστικά του. Η σύγχρονη εποχή καθιστά το νέο πρότυπο ζωής ρευστό και μόνιμα προσωρινό, με αποτέλεσμα η ταυτότητα στο σύγχρονο αστικό χώρο να βρίσκεται συνεχώς υπό διαπραγμάτευση και διαμόρφωση(Bauman, 2009). Οι τοπικοί χώροι είναι δυναμικές δομές υπό κατασκευή. Η έννοια της ταυτότητας δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ολοκληρωμένη – υπάρχει μια πολλαπλότητα δυνητικών ταυτίσεων και συνεπώς, προσωρινών ταυτοτήτων.
1.5 επιτελεστικότητα
Ο τρόπος που επιτυγχάνεται η κοινωνική ταυτοποίηση των ατόμων και η τοποθέτησή τους ως μέλη στο κοινωνικό σύνολο στηρίζεται, σύμφωνα με τον H.Bhabha στις επιτελέσεις της κουλτούρας που παράγουν την πολιτιστική ταυτότητα. Η συστηματική αναπαραγωγή των παγιωμένων κοινωνικών κανόνων συνθέτει την επαναληπτική διαδικασία μέσω της οποίας το υποκείμενο ταυτοποιείται διαρκώς επιβεβαιώνοντας ιδιότητες και χαρακτηριστικά.
Κατά την J.Butler, ‘το υποκείμενο αποτελεί έναν κοινωνικά παραγόμενο φορέα ‘δράσης’ και ‘διαβούλευσης’ του οποίου η αυτενέργεια και η σκέψη καθίσταται δυνατή από μια γλώσσα που προηγείται του ‘εγώ’ (Butler, 2011: 62). Για να οριστεί ένα υποκείμενο, πρέπει να τηρούνται ορισμένοι κανόνες που διέπουν την αναγνώριση, δηάδή οι κανόνες της αναγνώρισης καθορίζουν εκ των προτέρων τι ορίζεται ως υποκείμενο. Έτσι η ταυτοποίηση εξαρτάται από κοινωνικές συνθήκες, όπως ο περιβάλλων τόπος και ο τρόπος του ανήκειν, και αυτές οι συνθήκες είναι που θεμελιώνουν τα λειτουργικά δικαιώματα του υποκειμένου. Οι προϋπάρχουσες –χρονικά- επικρατούσες νόρμες επενεργούν πάνω στο υποκείμενο πριν αυτό ξεκινήσει τη δράση του. Το νόημα δεν προϋπάρχει˙ προσδιορίζεται από την επενέργεια του ήδη κατεστημένου πλαισίου. Η ταυτότητα λοιπόν ‘κατασκευάζεται’ μέσω της τέλεσης της δράσης αυτού που το κοινωνικό σύνολο προσδοκά από το εκάστοτε υποκείμενο. Με την έννοια αυτή η δράση ‘προϋπάρχει’ πριν ακόμα πραγματοποιηθεί και αποτελεί έναν τρόπο αναπαραγωγής της ιστορικότητας.
Η περίπτωση του θεματικού χώρου είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που εξηγεί ότι η νοηματοδότηση τελείται κατά την εκδίπλωση της δράσης. ‘Ο χώρος δεν προϋπάρχει της κοινωνικής εμπειρίας, παράγεται κατά την κατοίκησή του’ (Σταυρίδης, 2010: 201), δηλαδή το νόημα του χώρου σχηματίζεται κατά τη διαδικασία εξέλιξης της κατοίκησής του. Ελεγχόμενοι θεματικοί χώροι αποδίδουν στον χρήστη την ταυτότητά του μέσω της επενέργειας της τελετουργικής δραστηριότητας που πραγματοποιείται εντός του. Ο χρήστης ενός τέτοιου περιβάλλοντος καλείται να λάβει μέρος στη δράση παίζοντας ένα ρόλο που του επιτρέπει να αναπαράγει το προβλέψιμο και ασφαλές βίωμα που παρέχει ο χώρος. Έτσι, ελέγχεται η διαδικασία ταυτοποίησης του χρήστη, μέσω του προσωπικού του αυτοπροσδιορισμού και της κοινωνικής έγκρισης (Λάλλας, 2012).
Το νόηματης ταυτότητας ενισχύεται όσο ενδυναμώνονται οι παράγοντες που το προσδίδουν. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της επανάληψης που δημιουργεί συνήθεια,που σταδιακά γίνεται μνήμη. Το νόημα διδάσκεται μέσω βιωματικών εμπειριών κι έτσι το υποκείμενο μαθαίνει να λειτουργεί ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο. Η μυστικιστική τελετουργία της μάθησης στηρίζεται στην επανάληψη και τη χρήση λόγου, εικόνων και συμβόλων που ενδυναμώνουν το νόημα και εξυπηρετούν την αποτύπωση και συστηματική ‘εγκατάσταση’ πληροφορίας στο υποκείμενο. Τίθεται συνεπώς το ερώτημα τι είδους ταυτότητα, τι είδους χωρικό ανήκειν αντιστοιχεί σε χώρους προσωρινής κατοίκησης όπου όλη αυτή η βιωματική τελετουργία βρίσκεται σε μια προσωρινή και εύθραυστη χωρική συνθήκη.
2 Χώρος / Σχεδιασμός /Εφήμερεςδυναμικές δομές
2.1 αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και εφήμερη χωρική μορφή
Ετυμολογικά η λέξη ‘εφήμερος’ σημαίνει αυτόν που διαρκεί για μικρό χρονικό διάστημα. Μία εφήμερη κατασκευή χαρακτηρίζεται από δύο βασικά στοιχεία: περιορισμένη χρονικά διάρκεια ζωής και δυνατότητα για χωρική μεταφορά. Το εφήμερο συνδέεται άμεσα με την αιτία που δημιουργεί την ανάγκη ύπαρξής του. Σχετίζεται με την εμπειρία και στηρίζεται στη σχέση γεγονότος – χρήστη, σχέση υπό συγκεκριμένες συνθήκες και πεπερασμένης διάρκειας. Επανεξετάζει την αρχιτεκτονική δομή στα πλαίσια του χρόνου και της σύνδεσής της με τον περιβάλλοντα χώρο.
Είναι σημαντικό να υπάρχει η επίγνωση του τέλους μιας εφήμερης κατασκευής,δηλαδή ‘το νόημα του εφήμερου δεν αφορά την περιορισμένη διάρκεια αλλά την αποδοχή της ιδέας του πεπερασμένου’ (Μανωλίδης, 2002: 7). Ο σχεδιαστής συχνά φροντίζει η ίδια η κατασκευή να δηλώνει την προσωρινή διάρκεια ζωής της, μέσω της επιλογής των υλικών (πχ κατασκευές από πάγο), μέσω της ίδιας της δομής (μια τέντα δηλώνει προσωρινή και μεταβλητή παρουσία), ή μέσω μια σαφούς διατύπωσης (πχ μια επιγραφή της χρονικής διάρκειας παραμονής της κατασκευής στον χώρο). Η διαδικασία σχεδιασμού στηρίζεται πρωτίστως στoν παράγοντα του χρόνου (Chappel, 2004).
Η προσωρινότητα έχει να κάνει και με τη σχέση που αναπτύσσει η κατασκευή με τον τόπο. Η εγκατάσταση απομακρύνεται από τον χώρο που τη φιλοξενεί αποδεσμεύοντάς τον οριστικά. Η αρχιτεκτονική ή χωρική δομή δεν εμπλέκεται με το χαρακτήρα του τόπου παρά μόνο σε σχέση με το γεγονός, την αφορμή που αφορά στην ύπαρξή της. Μετά το πέρας αυτού του συμβάντος αποδομείται ή μεταφέρεται σε άλλο τόπο, απελευθερώνοντας το περιβάλλον και επιτρέποντάς του να επανέλθει στην αρχική του μορφή. Είναι μια δομή αυτόνομηπου ενεργοποιεί τον χώρο που καταλαμβάνει ως μια προγραμματισμένη και εστιασμένη τοπιακή παρέμβαση, αποτελώντας κίνηση τακτικής (Βυζοβίτη, 2002).
2.2 είδη εφήμερων κατασκευών
Υπάρχουν 3 κατηγορίες εφήμερων κατασκευών, αυτές που σχετίζονται με την εποχική περιοδικότητα, αυτές που προκύπτουν λόγω συγκεκριμένου συμβάντος, και αυτές που αφορούν τη νομαδικότητα (Chappel, 2004).
Εφήμερες κατασκευές που προκύπτουν εξαιτίας ενός γεγονότος, σχετίζονται αποκλειστικά με αυτό και διαρκούν όσο διαρκεί το αίτημά του, βρίσκονται ‘σε άμεση σχέση με το context που τις παράγει και το παράγουν’ (Χατζησάββα& Σιαμπίρης, 2002: 14).Τέτοια παραδείγματα αποτελούν τα εκθεσιακά περίπτερα, εικαστικά χωρικά δρώμενα, ή η αντιμετώπιση μιας έκτακτης συνθήκης (πχ μιας φυσικής καταστροφής). Στα πλαίσια αυτά συχνά πραγματοποιούνται σχεδιαστικοί πειραματισμοί ή/και εφαρμόζονται καινοτομίες με συμβολικό χαρακτήρα που στηρίζονται στη σχέση χρήστη – συμβάντος.
Το πεπερασμένο χρονικό διάστημα συσχέτισης μιας κατασκευής με τον χώρο όπου εγκαθίσταται, συμβάλλει κατά κάποιο τρόπο στη σημειακή διαμόρφωση της ταυτότητας του χώρου αυτού. Η βιωματική εμπειρία της λειτουργίας και ο τρόπος που η χρήση καταγράφεται στη συλλογική μνήμη αφήνει ένα ίχνος και, ενδεχομένως, προσδίδει ένα χαρακτηρισμό στη συγκεκριμένη τοποθεσία.
2.3 δυνητικότητα
Το σύστημα χώρου-χρόνου αποτελεί ένα αδιάσπαστο σύνολο που προκαλεί συμβάντα. Η διαδοχή συμβάντων μεταφράζεται σε δυνητικότητα, μια κατάσταση τελείως πραγματική πριν ακόμα αποκτήσει υπόσταση (Χρυσοχοΐδη, 2011). Τα αποτελέσματα πραγματώνονται ‘συν τω χρόνω’.
Έτσι, ο αρχιτέκτονας καλείται πρωτίστως να προετοιμάσει το πεδίο δυνητικότητας εισάγοντας τους όρους που θα πρέπει να τηρήσουν οι δυνάμεις που θα αναπτυχθούν εκεί, (Παπαδόπουλος, 2005),σχεδιάζειδηλαδή τη χωροχρονική μεταβολή.
2.4 αναπροσαρμογή λόγω προσωρινότητας
Η ευελιξία σε μια προσωρινή δομή, συνίσταται στη δυνατότητα για μια διαφορετική εμπειρία του χώρου ή και του χρόνου, μέσω της εναλλαγής της δραστηριότητας που εξελίσσεται στη χωρική σύνθεση. Ο ευέλικτος σχεδιασμός δηλαδή, μπορεί να χρησιμοποιείται ως μέσο επικοινωνίας διαφορετικών μηνυμάτων ή ακόμα και ιδεολογιών.
Ένα είδος τέτοιων κατασκευών αποτελούν τα εκθεσιακά περίπτερα (EXPO), κατ’εξοχήν εργαλεία της ‘επικοινωνιακής αρχιτεκτονικής’. Ο χώρος τους, εσωτερικός και περιβάλλων, γίνεται ο ίδιος ένα έκθεμα στον επισκέπτη δίνοντάς του τη δυνατότητα να βιώσει –προσωρινά- μια άλλη αίσθηση του χώρου στον οποίο βρίσκεται, περισσότερο ουτοπική παρά πραγματική, αφού έχουν την ιδιότητα να αποποιούνται τους περιορισμούς του φυσικού-πραγματικού χώρου, χάρη στο εκάστοτε θέμα που φιλοξενούν. Για τον λόγο αυτόν, το αντικείμενο των εκθεσιακών περιπτέρων συχνά χαρακτηρίζεται ως ‘οριακό’ ή ‘κενή μορφή’ (Παπαδοπούλου, 2007), ενώ οι ίδιες οι δομές, υιοθετώντας έναν δυναμικό σχεδιασμό, υπόσχονται νέες αρχιτεκτονικές προοπτικές.
2.5 Πόλη και προσωρινές αστικές εγκαταστάσεις – θέματα ταυτότητας / ετερότητας κοινού δημόσιου χώρου
Συχνά ο αστικός κοινόχρηστος χώρος γίνεται πεδίο φιλοξενίας προσωρινών εγκαταστάσεων. Οι διάφορες δομές που τοποθετούνται σε χώρους δημόσιας χρήσης πολλές φορές σχετίζονται με ζητήματα ταυτότητας και αποτελούν το έναυσμα για προβληματισμό και έρευνα γύρω από θέματα ετερότητας που προκύπτουν όταν διαφορετικοί πληθυσμοί συνυπάρχουν στον ίδιο γεωγραφικό τόπο. Τόσο η ίδια η ιστορικότητα του τόπου, που με την πάροδο των χρόνων υφίσταται μεταβολές και ζυμώσεις, όσο και η προσθήκη σε αυτούς ξένων στοιχείων που οδηγεί σε νέες μείξεις, εντοπίζονται από τέτοιες θεματικές κατασκευές. Η προσωρινή παρουσία τους στον κοινό χώρο είναι αφορμή για μια εκ νέου ανακάλυψή του από τους χρήστες και ο διάλογος μεταξύ των διαφορετικοτήτων μπορεί να γεννήσει νέες χωρικές λειτουργίες και ταυτοποιήσεις.
Ανάλογες περιπτώσεις χειρισμών συναντώνται στα παρακάτω παραδείγματα:
2.6 Bricktopia – Map13 Barcelona
Πρόκειται για ένα εκθεσιακό χώρο (pavillion) σχεδιασμένο από την ομάδα Map13 που τοποθετήθηκε σε ένα ανοιχτό κοινόχρηστο χώρο (μία από τις πλατείες του ανενεργού πλέον εργοστασίου Fabra i Coats) στη Βαρκελώνη, στα πλαίσια του διεθνούς φεστιβάλ αρχιτεκτονικής Eme3, το 2013. Η κατασκευή συνδυάζει την παραδοσιακή Ισπανική αρχιτεκτονική και την τεχνογνωσία των υλικών με τα νέα ψηφιακά εργαλεία σχεδιασμού. Με τη βοήθεια του λογισμικού, οι αρχιτέκτονες σχεδίασαν μια αυτοφερόμενη δομή με καμπύλες επιφάνειες που στη συνέχεια κατασκευάστηκε από τούβλα. Η τελική κατασκευή απαρτίζεται από τέσσερις θολωτούς χώρους με οπές που συνιστούν ‘πόρτες’ και ‘παράθυρα’. Η πρωτότυπη σύνθεση δημιουργεί μια νέα τοπογραφία στον ιστορικό χώρο του εργοστασίου του 19ου αι., διατηρώντας όμως την αναφορά ως προς το αρχικό τούβλινο κτίριο με τη χρήση του ίδιου δομικού υλικού. Οι χώροι που προκύπτουν από αυτήν την πρωτοποριακή γεωμετρία, εσωτερικοί και εξωτερικοί είναι αρκετά ευέλικτοι και δίνουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν πολλές διαφορετικές χρήσεις σε αυτούς (συνάθροιση, διαλέξεις, προβολές κα) και με τον τρόπο αυτό να συναντώνται η ιστορικότητα και οι διαφορετικές κουλτούρες στον ίδιο χώρο (εικόνα-1).
2.7 Spanish Pavilion – E.Miralles&B.Tagliabue (EMBT)
Το έργο αποτελεί έναν εκθεσιακό χώρο που δημιουργήθηκε στα πλαίσια της έκθεσης Shanghai Expo το 2010. Πρόκειται για μια κατασκευή με μια ελαφριά επιφάνεια πρόσοψης, κατασκευασμένη από λιγαριά και με αναφορά στην παραδοσιακή επεξεργασία του υλικού αυτού στο χέρι, που εφαρμόζεται πάνω σε μεταλλικό σκελετό. Οι Ισπανοί αρχιτέκτονες επιχειρούν με την προσέγγισή τους να γεφυρώσουν τους διαφορετικούς πολιτισμούς Ανατολής και Δύσης, Κίνας και Ισπανίας και να μεταφράσουν την ιδιαίτερη κουλτούρα τους στο εθνικό τους περίπτερο(εικόνα-2).
