Π. Πρέντου
Ο ρόλος των κινημάτων στην προστασία των ελεύθερων χώρων (2000-2014)
Περίληψη
Οι ελεύθεροι δημόσιοι χώροι στην Αθήνα δέχονται πιέσεις και απειλές, ιδιαίτερα έντονες από την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων και μετά. Εκείνη η περίοδος αποτελεί σημείο τομής σε σχέση με τους ελεύθερους χώρους καθώς τότε χωροθετήθηκαν, σε καθεστώς «έκτακτης ανάγκης» και σε ευρεία κλίμακα, χρήσεις και εγκαταστάσεις μέσα σε ελεύθερους χώρους και εν δυνάμει χώρους πρασίνου. Στην σημερινή περίοδο της κρίσης, τα ζητήματα περιβάλλοντος δεν αποτελούν προτεραιότητα, και οι ελεύθεροι δημόσιοι χώροι της πόλης συχνά αντιμετωπίζονται ως πεδίο εφαρμογής επιχειρηματικών σχεδίων.
Απέναντι σε αυτή τη διαμορφούμενη κατάσταση, παρατηρείται η συσπείρωση ατόμων και ομάδων πολιτών για την προστασία και διεκδίκηση των ελεύθερων χώρων. Ο όρος «κίνημα» χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια σειρά δράσεων, από πολλαπλούς διαφορετικούς δρώντες, για ένα συγκεκριμένο ζήτημα, και με διάρκεια στο χρόνο. Διαφοροποιείται από δράσεις εθελοντικού χαρακτήρα, καθώς εμφανίζει συγκεκριμένη στόχευση και επιδιώκει τη σύνδεση με άλλα ζητήματα, και ευρύτερα στο πλαίσιο των «κοινών» (commons).
Η παρούσα ανακοίνωση -τμήμα της σε εξέλιξη διδακτορικής έρευνας- καταγράφει το σύνολο των κινημάτων για ελεύθερους χώρους που δρουν ή έδρασαν στην Αθήνα από τη δεκαετία του 2000 μέχρι το 2014. Υλικό αντλείται από βιβλιογραφικές πηγές, αρθρογραφία, καθώς και από συνεντεύξεις με συμμετέχοντες/ουσες στα κινήματα. Τα κινήματα της περιόδου καλύπτουν ένα σύνολο περιβαλλοντικών ζητημάτων σε ποικίλες κλίμακες, από τοπικής μέχρι μητροπολιτικής σημασίας. Εξετάζεται το ιστορικό των κινηματικών διεκδικήσεων, καθώς και τα αντικείμενα των διεκδικήσεών τους, μέσα και από τις προσωπικές ιστορίες των συμμετεχόντων/ουσών. Παρόλο που η έρευνα είναι ακόμη σε εξέλιξη, μπορεί να διατυπωθεί μία αρχική, αλλά σημαντική, διαπίστωση. Παρ’ όλες τις ιδιαιτερότητες της κάθε περίπτωσης, τα κινήματα και η δυναμική τους είναι υπολογίσιμοι παράγοντες. Από το 2000 μέχρι σήμερα, έχουν επιτύχει σημαντικές νίκες, αποτρέποντας ή τροποποιώντας επενδυτικά-επιχειρηματικά σχέδια, προασπίζοντας τον δημόσιο χαρακτήρα συγκεκριμένων ελεύθερων χώρων.
1 Θεωρητικές προσεγγίσεις για τα κοινωνικά κινήματα
Τα κινήματα για το περιβάλλον και τους ελεύθερους χώρους εντάσσονται στην ευρύτερη κατηγορία των αστικών κοινωνικών κινημάτων ή κινημάτων πόλης, προσεγγίζονται δε ως μέρος των κοινωνικών κινημάτων με αναφορά στον αστικό χώρο (Καβουλάκος 2008). Με αφετηρία το «δικαίωμα στην πόλη» του H. Lefebvre (Lefebvre 1977), το «δικαίωμα προς μια αστική, μετασχηματισμένη, ανανεωμένη ζωή», εστιάζουν στον χώρο της πόλης ως τόπο διεκδίκησης, αλλά και ως τόπο έκφρασης των δράσεων και των διεκδικήσεων. Όπως σημειώνει ο D. Harvey (Harvey 2013b), η διαδικασία για την κατασκευή μιας εντελώς διαφορετικής εικόνας για την πόλη προϋποθέτει μια διαφορετική θεώρηση και για την πόλη ως πολιτικό σώμα, για τις κοινωνικές σχέσεις. Προϋποθέτει μια μεγαλύτερη διαδικασία εκδημοκρατισμού, ένα μοντέλο αστικής ανάπτυξης που στηρίζεται στη μεγαλύτερη κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη.
Οι κοινωνικές ομάδες που εμπλέκονται και συμμετέχουν στις κοινωνικές αντιστάσεις δε προσεγγίζονται μόνο με ταξικά-κοινωνικά κριτήρια, όπως στις αρχικές θεωρητικές προσεγγίσεις (Lefebvre 1977; Castells 1983). Οι σύγχρονες κοινωνικές αντιστάσεις και διεκδικήσεις συσπειρώνουν όλους όσους δραστηριοποιούνται στον αστικό χώρο (Harvey 2013a). Τα χαρακτηριστικά των κινημάτων, όπως σημειώνονται από τον C. Tilly (Tilly 2004), αφορούν τη διαρκή και οργανωμένη δημόσια προβολή των συλλογικών διεκδικήσεων, την επιλογή πολλαπλών τρόπων διεκδίκησης, και τη δημόσια και ενεργή συμμετοχή των συμμετεχόντων στο κίνημα. Επιπλέον, από την οπτική της συγκρουσιακής πολιτικής, η έμφαση δίνεται στην παρατεταμένη διάρκεια της δράσης, τη δράση εκτός του επίσημου θεσμικού πλαισίου, καθώς και την έκφραση διεκδικήσεων και σε πολιτικό επίπεδο απευθυνόμενων σε συγκεκριμένο στόχο /ους (Σεφεριάδης 2006).
Στην παρούσα προσέγγιση, ως κίνημα δε θεωρείται κάθε μεμονωμένη κινητοποίηση, αλλά ένα σύνολο δράσεων ατόμων πάνω σε συγκεκριμένο ζήτημα, το οποίο έχει διάρκεια και συνέχεια στο χρόνο, δρα εκτός του επίσημου θεσμικού πλαισίου, διατυπώνει διεκδικήσεις και σε πολιτικό επίπεδο και προσδιορίζει με σαφήνεια τον/ τους στόχους του. Επιπλέον, τα μέλη-οντότητές του επικοινωνούν και δικτυώνονται μεταξύ τους για την ανταλλαγή γνώσεων και ανθρώπινου δυναμικού.
2 Οι ελεύθεροι και πράσινοι δημόσιοι χώροι στην Αθήνα
Στην Αθήνα, οι ελεύθεροι και πράσινοι δημόσιοι χώροι είναι περιορισμένης έκτασης, εντοπίζονται δε, κυρίως στο κέντρο της Αθήνας, με το δίκτυο των ιστορικών λόφων και χώρων όπως αυτό προέκυψε από το σχεδιασμό και την υλοποίηση της Ενοποίησης Αρχαιολογικών χώρων Αθήνας (ΕΑΧΑ). Η μεγαλύτερη έλλειψη παρατηρείται στις περιοχές, εκτός κέντρου, που αναπτύχθηκαν κατά την μεταπολεμική ανοικοδόμηση των δεκαετιών 1950-1980 (ΕΜΠ 2010). Αντιστοιχούν περίπου 2-2,5 τμ πράσινων χώρων/κάτοικο, ποσοστό που υπολείπεται του επιθυμητού προβλεπόμενου μεγέθους των 8 τμ/κάτοικο (ΦΕΚ 285/Δ/2004).
Οι πιέσεις και απειλές στους υφιστάμενους ελεύθερους και πράσινους δημόσιους χώρους εμφανίζονται ιδιαίτερα έντονες από την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων και μετά. Εκείνη η περίοδος αποτελεί σημείο τομής σε σχέση με τους ελεύθερους χώρους καθώς τότε χωροθετήθηκαν, σε καθεστώς «έκτακτης ανάγκης» και σε ευρεία κλίμακα, χρήσεις και εγκαταστάσεις μέσα σε ελεύθερους χώρους και εν δυνάμει χώρους πρασίνου (Χατζημιχάλης 2011; Μπελαβίλας Καλαντζοπούλου 2014). Πολλές από αυτές τις εγκαταστάσεις χαρακτηρίστηκαν ως «προσωρινές», στη συνέχεια μονιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται για ποικίλες χρήσεις, αθλητικές και μη. Παράλληλα, και συμπληρωματικά, σε αυτά, οι μεγάλες πυρκαγιές των ετών 2007-2009 συνετέλεσαν στην απώλεια σημαντικών εκτάσεων δασών και πρασίνου στην Αττική.
Στην περίοδο της κρίσης, σήμερα, τα περιβαλλοντικά ζητήματα και η προστασία των ελεύθερων και πράσινων χώρων θεωρούνται συχνά ζητήματα δευτερεύουσας σημασίας. Στο όραμα της «ανάπτυξης», οι ελεύθεροι χώροι της πόλης γίνονται αντικείμενο διεκδικήσεων από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, αντιμετωπίζονται ως πεδίο εφαρμογής επιχειρηματικών σχεδίων. Οι σχεδιασμοί τέτοιου τύπου για τους ελεύθερους χώρους προβάλλονται, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, ως το «αναγκαίο κακό» για ένα «κοινό καλό».
3 Τα κινήματα για τους ελεύθερους χώρους στην Αθήνα
3.1 Ιστορική αναδρομή
Οι κινητοποιήσεις και διεκδικήσεις για ελεύθερους χώρους εμφανίζονται, με μεγαλύτερη συχνότητα και ένταση, από τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, η αφετηρία τους μπορεί να αναζητηθεί στα κινήματα στέγης των δεκαετιών 1960-1970, καθώς και στις κινητοποιήσεις με περιβαλλοντικό χαρακτήρα της δεκαετίας του 1980 (Belavilas, 2010). Οι κινητοποιήσεις αυτής της πρώτης περιόδου, μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1990, χαρακτηρίζονται από μεμονωμένες δράσεις, σε τοπική κλίμακα, χωρίς δικτύωση και συντονισμό μεταξύ τους (Καβουλάκος 2015).
Την προ-ολυμπιακή και μετα-ολυμπιακή περίοδο, οι κινητοποιήσεις εστιάζουν στην αντιμετώπιση των συνεπειών στους δημόσιους χώρους εξαιτίας των έργων των Ολυμπιακών Αγώνων. Εστιάζουν στην προάσπιση των υφιστάμενων ελεύθερων δημόσιων χώρων, και λιγότερο στη διεκδίκηση εκ δυνάμει νέων (Καβουλάκος 2008, Καβουλάκος 2015). Την ίδια περίοδο, οι μεγάλες πυρκαγιές των ετών 2007-2009 οδηγούν στην ευαισθητοποίηση για περιβαλλοντικά ζητήματα μεγάλου μέρους του κοινωνικού συνόλου και εμπλοκής του σε συλλογικές δράσεις (Belavilas 2010). Χαρακτηριστικό των κινητοποιήσεων της περιόδου είναι -για πρώτη φορά- η δημιουργία δικτύων και οργάνων συντονισμού και η ανάπτυξη κοινών δράσεων. Η «Συντονιστική Επιτροπή Συλλόγων και Κινήσεων της Αθήνας για την Προστασία των Ελεύθερων Χώρων και την Ποιότητα Ζωής» (συστήνεται το 1996), το «Παννατικό Δίκτυο Κινημάτων Πόλης και Ενεργών Πολιτών» (συστήνεται το 2007), όπως και άλλες Συντονιστικές Επιτροπές ανά το Λεκανοπέδιο, λειτουργούν ως τόπος συνεύρεσης, ανταλλαγής απόψεων και εμπειριών. Δεν υποκαθιστούν τις επιμέρους πρωτοβουλίες, αλλά δρουν συμπληρωματικά, συντονίζοντας τις επιμέρους δράσεις και υποστηρίζοντας την ανταλλαγή «τεχνογνωσίας» μεταξύ τους.
Οι κινητοποιήσεις για ελεύθερους χώρους συναντώνται και οσμώνονται, μετά τις κινητοποιήσεις του Δεκεμβρίου 2008, με ομάδες και συλλογικότητες με πιο ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά (δυναμικές μορφές δράσης, καταλήψεις και αυτοδιαχείριση). Αποτέλεσμα, είναι, οι πρώτες να υιοθετήσουν κατά περίπτωση δυναμικές και ριζοσπαστικές μορφές δράσης και να εστιάσουν στη σημασία της ελεύθερης και ενεργητικής έκφρασης στο δημόσιο χώρο και της ενεργητικής συμμετοχής των πολιτών στη διαμόρφωσή του (Καβουλάκος 2015; Petropoulou 2010).
Τέλος, στη σημερινή περίοδο της κρίσης, η δράση των κινημάτων για ελεύθερους χώρους είναι περιορισμένη -σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους (Gianniris 2013). Ως αίτια σημειώνονται η απονομιμοποίηση του λόγου των κινημάτων (Καβουλάκος 2015), αλλά και η εμπλοκή των συμμετεχόντων σε δράσεις ανθρωπιστικού χαρακτήρα και αντιμετώπισης της κρίσης (Καβουλάκος, 2015; Gianniris, 2013). Οι συμμετέχοντες/ουσες στα κινήματα εντοπίζουν άλλο ένα αίτιο: τη μη ύπαρξη γενικευμένων περιπτώσεων χώρων που απειλούνται. Όπως σημειώνουν, όπου/όταν υπάρχει κίνδυνος, υπάρχει και κινητοποίηση (συνέντευξη Γ.Σ., 2017).
3.2 Αντικείμενα διεκδικήσεων και εμβέλεια δράσης
Συνολικά, την περίοδο 2000-2014 καταγράφονται 89 περιπτώσεις κινηματικών διεκδικήσεων για ελεύθερους και πράσινους δημόσιους χώρους.[1] Εντοπίζονται συλλογικότητες, πρωτοβουλίες και κινήσεις πολιτών που δρουν για την υπεράσπιση, διεκδίκηση και προστασία των δημόσιων, ελεύθερων χώρων και, ευρύτερα, των κοινωνικών υποδομών και της ποιότητας ζωής. Οι περιπτώσεις που καταγράφονται, διεκδικούν την μη οικοδόμηση ελεύθερων χώρων, την προστασία ιστορικών συγκροτημάτων, την ελεύθερη πρόσβαση σε ακτές και άλλους δημόσιους χώρους. Σε μεγάλο ποσοστό τους, οι κινητοποιήσεις εντάσσονται και στο ευρύτερο πλαίσιο δράσεων που στοχεύουν σε μια περισσότερο ισότιμη διάθεση αγαθών και πόρων. Εντάσσονται στο όραμα για την προσέγγιση της γης ως δημόσιου πόρου, της κοινωνίας ως συμμέτοχης στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και των επενδυτικών, πολιτικών και θεσμικών επιλογών με βάση κοινωνικά-περιβαλλοντικά-οικονομικά κριτήρια.
Τα θέματα και η εμβέλεια διεκδίκησης των κινημάτων ποικίλλουν ανά περίπτωση. Καλύπτονται ζητήματα και διεκδικήσεις σε τοπικό επίπεδο, στην κλίμακα της γειτονιάς, όπως και ζητήματα και διεκδικήσεις που αφορούν μέρος ή και το σύνολο της πόλης. Όπως προκύπτει, κοινός τόπος όλων των αντιστάσεων είναι ότι αντιτίθενται στο προβαλλόμενο ως «κοινό καλό», τονίζοντας τις επιπτώσεις που έχουν τα σχεδιαζόμενα έργα και πολιτικές για τους κατοίκους των περιοχών και την ποιότητα ζωής τους.
Τα κινήματα λειτουργούν κυρίως ως ένας μηχανισμός προστασίας και πίεσης ενάντια στα σχεδιαζόμενα έργα και επενδύσεις. Η δράση τους μπορεί να αναλυθεί σε τρεις κύριους τομείς: ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κόσμου, συμμετοχή σε ενεργητικές δράσεις, διαμαρτυρίες και κινητοποιήσεις, προσφυγές στα δικαστήρια και διεκδικήσεις σε νομικό επίπεδο.
[1] Η καταγραφή στηρίζεται στην αποδελτίωση υλικού από το «Παρατηρητήριο Ελεύθερων Χώρων» (www.asda.gr/elxoroi) και σε περαιτέρω προσωπική επεξεργασία (Πρέντου 2014)
4 Συμπεράσματα
Στο διάστημα των περίπου δεκαπέντε ετών, από την προ-ολυμπιακή περίοδο μέχρι το 2014, οι κινηματικές διεκδικήσεις για ελεύθερους χώρους στην Αθήνα έχουν πετύχει σημαντικά αποτελέσματα. Τα κινήματα μετρούν σημαντικές νίκες, καθώς απέτρεψαν ή καθυστέρησαν σημαντικά επενδυτικά σχέδια. Ακόμη και σε περιπτώσεις που τα έργα υλοποιήθηκαν, αρκετές φορές η παρέμβαση των κινημάτων κατάφερε να τροποποιήσει τα αρχικά σχέδια. Από τις πρώτες νίκες, στα τέλη της δεκαετίας του 1990, σημειώνεται ο αγώνας για την αποτροπή οικοδόμησης του Πάρκου Ελευθερίας. Την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων, αν και οι πιέσεις και οι απειλές ήταν συγκριτικά μεγαλύτερες, τα κινήματα μετρούν δύο σημαντικές νίκες. Στον Φαληρικό Όρμο υλοποιήθηκαν τελικά λιγότερα γήπεδα από τα προβλεπόμενα. Στη Μαρίνα Ζέας, οι κινητοποιήσεις των κατοίκων, και οι καθυστερήσεις που αυτές συνεπάγονταν, οδήγησαν στη μη εφαρμογή του σχεδίου επεκτάσεων.
Σύμφωνα και με τους/τις συμμετέχοντες/ουσες, ο απολογισμός της δράσης των κινημάτων έχει θετικό πρόσημο. Όπως σημειώνουν,
«Συνολικά, πιστεύω ότι οι νίκες είναι περισσότερες από τις ήττες. Εκτός από τα Ολυμπιακά Έργα. (Συνολικά,) κρατήσαμε αρκετά.» (συνέντευξη Γ.Σ., 2017)
«(Το πρόσημο) είναι θετικό. Εγώ θεωρώ ότι (τα περιβαλλοντικά) είναι από τα κινήματα που πραγματικά είχαν μεγάλες κατακτήσεις.» (συνέντευξη Λ.Κ., 2017)
«Όπως και στου Θων, δεν καταφέραμε να αποτρέψουμε το κτίριο, αλλά, όμως, άφησε πολύ ελεύθερο χώρο. Αν, δηλαδή, δεν κινητοποιούμασταν, και το αφήναμε έτσι, ίσως να ήταν όλο χτισμένο» (συνέντευξη Γ.Β., 2017).
Μέρος της δράσης των κινημάτων κινείται και σε νομικό επίπεδο, με δικαστικές προσφυγές κατά των σχεδιαζόμενων έργων. Την περίοδο που εξετάζουμε, ο ρόλος των δικαστηρίων (του Συμβουλίου της Επικρατείας και των διοικητικών δικαστηρίων) αποδεικνύεται κρίσιμος. Τα δικαστήρια καλούνται όχι μόνο να ερμηνεύσουν τον νόμο, αλλά́, πολλές φορές, με τις αποφάσεις τους ανά́ περίπτωση να περιγράψουν και να ορίσουν την μορφή́ των πόλεων (Μέλισσας 2007). Οι αποφάσεις του Ε’ τμήματος του ΣτΕ -που απαγορεύουν έργα, κατασκευές και επεκτάσεις τους επικαλούμενες τις κοινωνικές ανάγκες- αποτέλεσαν πολύτιμο εργαλείο, και σύμμαχο, των κινημάτων.
Τέλος, μέσα από τη δράση τους, τα κινήματα έχουν πετύχει τη δημόσια αναγνώριση της δυναμικής τους, του αντίκτυπου και της επίδρασης που μπορούν να έχουν. Έχουν καταφέρει να θεωρούνται ως «απειλή» από όσους εμπλέκονται στον σχεδιασμό των επενδύσεων σε ελεύθερους και δημόσιους χώρους. Οι αντιδράσεις των κινημάτων, των συλλογικοτήτων και των τοπικών φορέων, καθώς και οι θεσμικές εμπλοκές που πιθανόν να τις ακολουθήσουν, συνεκτιμώνται στον σχεδιασμό των επενδύσεων. Πρόκειται για ρίσκα, με αυξημένο βαθμό επικινδυνότητας (Μπελαβίλας 2005).
Παραπομπές
Green, A. E. and Zerna, W. 1968. Theoretical Elasticity. Oxford: Oxford University Press, 2nd edition.
ΕΜΠ 2010. «Βασικές αρχές σχεδιασμού Μητροπολιτικού Πάρκου Πρασίνου στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού», ερευνητικό πρόγραμμα, Επ. Υπεύθυνος: Ν. Μπελαβίλας.
Καβουλάκος, K. I. 2008. «Προστασία και διεκδίκηση δημόσιων χώρων: Ένα κίνημα της πόλης στην Αθήνα του 21ου αιώνα», στο Δ. Εμμανουήλ, Ε. Ζακοπούλου, Ρ. Καυταντζόγλου, Θ. Μαλούτα και Α. Χατζηγιάννη, (επιμ.) (2008), Η Αθήνα στις αρχές του 21ου Αιώνα. Μελέτες για το χώρο, την κοινωνία και τον πολιτισμό, Αθήνα, ΕΚΚΕ, Μελέτες-Έρευνες αρ. 9.
Καβουλάκος Κ. Ι. 2015. «Δημόσιος χώρος και κινήματα της πόλης: εύρος, περιεχόμενο και πρακτικές», στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού (http://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/δημόσιος-χώρος-και-κινήματα-της-πόλης/).
Μέλισσας, Δ. 2007. Οι χρήσεις γης και το γενικό πολεοδομικό σχέδιο, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: εκδ. Σάκκουλα.
Μπελαβίλας, Ν. 2005. «Η κατάργηση της δημόσιας πόλης. Μεταλλάξεις και συγκρούσεις στον Πειραιά του 2005», Ανακοίνωση στο συνέδριο Γεωγραφίες της Μητρόπολης-Όψεις του φαινομένου στον ελληνικό χώρο, Θεσσαλονίκη.
Μπελαβίλας Ν., Καλαντζοπούλου Μ. 2014. «Από τη Ολυμπιάδα στο Μνημόνιο: Η εγκαθίδρυση “εκτάκτων συνθηκών” στον σχεδιασμό και την ανάπτυξη του χώρου», περιοδικό Γεωγραφίες, τ. 23/2014.
Πρέντου Π. 2014. «Κοινωνικές αντιστάσεις στο Λεκανοπέδιο στους δημόσιους και ελεύθερους χώρους (2000-2013). Μελέτη περίπτωσης: παράκτιο μέτωπο Σαρωνικού (Πειραιάς και Ελληνικό).», αδημοσίευτη Διπλωματική εργασία, ΔΠΜΣ Πολεοδομία-Χωροταξία ΕΜΠ.
Σεφεριάδης, Σ. 2006. «Συγκρουσιακή Πολιτική, Συλλογική Δράση, Κοινωνικά Κινήματα: Μια Αποτύπωση», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τ. 27, σελ. 7-42.
Χατζημιχάλης, Κ 2011. «Το δημόσιο έλλειμμα σχεδιασμού για την πόλη», εφημερίδα Εποχή, 19.12.2011.
Belavilas, N. 2010. «City’s movements in Athens and Pireaus, Greece. A chronicle 1960-2009» [online] <http://courses.arch.ntua.gr/112052.html>
Castells, M. 1983. The City and the Grass Roots, Berkeley: University of California Press
Gianniris, Ε. 2013. Rethinking the local and horizontal characteristics of the green and open space city movements in Athens. Facts and perspectives for a regional radical think network, paper presented in Mataroa Summer Seminar: Against Crisis, for the Commons, Ikaria.
Harvey, D. 2013a. Εξεγερμένες πόλεις, Αθήνα: ΚΨΜ
Harvey, D. 2013b. «Το δικαίωμα στην πόλη», περιοδικό Οικοτριβές, Ιούνιος 2013
Lefebvre, H. 1977. Το δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα: Παπαζήσης
Petropoulou, C. 2010. From the December Youth Uprising to the Rebirth of Urban Social Movements: A Space–Time Approach, International Journal of Urban and Regional Research, 34/1, 217–224.
Tilly, C. 2004. Social Movements 1768 – 2004, London: Paradigm Publishers Boulder
ΦΕΚ 285/Δ/05.03.2004, ΥΑ αρ. πρωτ. 10788 «Έγκριση πολεοδομικών σταθερότυπων (standards) και ανώτατα όρια πυκνοτήτων που εφαρμόζονται κατά την εκπόνηση των γενικών πολεοδομικών σχεδίων, των σχεδίων χωρικής και οικιστικής οργάνωσης “ανοικτής πόλης” και των πολεοδομικών μελετών»
Συνεντεύξεις
Γ.Σ., μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής για τους ελεύθερους χώρους (2017)
Γ.Β., μέλος της Επιτροπής Αγώνα για το Μητροπολιτικό Πάρκο Γουδί (2017)
Λ.Κ., μέλος της Επιτροπής Κατοίκων για τη Βίλα Ζωγράφου (2017)
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί εισήγηση στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο “ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ +”, που διοργανώθηκε από το ΤΕΕ/ΤΚΜ, 28 – 30 Μαρτίου 2019 στη Θεσσαλονίκη.
