Κώστας Ντάφλος
Περίληψη
Προτείνεται η παρουσίαση και ο κριτικός σχολιασμός δύο παραδειγμάτων δημόσιων δράσεων που συσχετίζουν διαφορετικές προσεγγίσεις πρακτικών τέχνης (συνειδητά ή ασυνείδητα), ως αυτοθεσμιζόμενες συλλογικές νομαδικές παρεμβάσεις. Επιδιώκουν δημόσια έκθεση λόγου μέσα από πολιτικές αισθητικής και τακτικές πολιτικού ακτιβισμού στην καθημερινή ζωή και την επίσημη δημόσια σφαίρα αντίστοιχα (Groys, 2014). Τα παραδείγματα αυτά θέτουν ερωτήματα γύρω από ένα εύρος ζητημάτων μεταξύ πολιτικής διεκδίκησης και κοινωνικής διεκδίκησης αναφορικά με το χαρακτήρα της τέχνης (χρηστική, λειτουργική) στις σημερινές επικρατούσες τοπικές και διευρυμένες υπερτοπικές (παγκόσμιες) συνθήκες παραγωγής τέχνης. Θα μπορούσαν να θεωρηθούν δυνητικές παρεμβάσεις, ενταγμένες στην καθημερινή ζωή, οι οποίες σχεδιάζονται στη βάση του ανοικτού ενδεχόμενου, επιτρέποντας να τις διαμορφώσει το τυχαίο συμβάν ή το επερχόμενο από το μέλλον. Έτσι, παραμένουν σε εκκρεμότητα, ασταθείς, ευάλωτες ενέργειες, να προϋποθέτουν επινοητικότητα, διακινδύνευση και ρίσκο, και να καταλήγουν συχνά ατελέσφορες ή ανεκπλήρωτες.
1 Εισαγωγή
Δημόσιες συλλογικές παρεμβάσεις τέχνης, οι οποίες κατευθύνονται στο κοινωνικό πεδίο ανεγείρουν (πολιτική) δημόσια σφαίρα κάτω από διαφορετικές οπτικές όπως κοινωνικά δεσμευμένη τέχνη (socially engaged art), κοινωνικά προσανατολισμένη τέχνη (socially oriented art), τέχνη αφύπνισης, τέχνη ενσυναίσθησης (social empathy), τέχνη σχεσιακής επιτέλεσης και διαλόγου (Kester, 2004), (Sennett 2015, 30-34).
Σε αυτό το πλαίσιο, αφενός το παράδειγμα των δημόσιων δράσεων τρέιλερ Cipo_00, αναφέρεται σε αυτοθεσμιζόμενες τοπικές επιτελέσεις κάτω από την αντίληψη διευρυμένου νομαδικού (Braidotti 2014, 27-29), πληροφοριακού -λειτουργικού τόπου (Meyer 2000), αφετέρου το παράδειγμα Political Stencil, ευθείας συλλογικής δράσης από ομάδα καλλιτεχνών, πολιτικών ακτιβιστών, επιδιώκει για το δημόσιο βλέμμα μεγάλης κλίμακας και ορατότητας παρεμβάσεις από πράξεις αντι-πληροφόρησης, πληροφόρησης ΄από τα κάτω΄ με αντίθετη φορά προς την επίσημη. Τα δύο αυτά παραδείγματα δεν παρουσιάζονται συγκριτικά, σύμφωνα με τις μεθόδους που μεταχειρίζονται ή τις ακολουθούμενες πρακτικές, αλλά με κριτική πρόθεση, σε σχέση με τη συνειδητή απόσταση ή γειτνίαση με τον κόσμο της τέχνης και τη λεπτή διαφοροποίηση σχετικά με τον στόχο ανάδυσης μικρών τοπικών ή διευρυμένων δημόσιων σφαιρών. Εμφανίζουν κοινές διαστάσεις παρεμβατικότητας στη ζωή από μεθόδους και εργαλεία που κινούνται πέρα από το καθιερωμένο παράδειγμα τέχνης ενώ παρουσιάζουν εγγύτητα προς εξωτερικές από την τέχνη περιοχές όπως –την πολιτική πράξη, -τις τεχνολογίες ή –την θεωρία (Ντάφλος, 2016). Αναπτύσσουν εξελισσόμενη μεθοδολογία σε στάδια επεξεργασίας, στα οποία επιτρέπονται διαφορετικά πλαίσια συμμετοχής, διαλεκτικές μεταξύ των συμμετεχόντων μελών ή συσχετίσεις στο κοινωνικό πεδίο, λιγότερο ή περισσότερο.
1.1 Ακολουθούμενη μεθοδολογία παρεμβάσεων
Στις νομαδικές συλλογικές αυτές παρεμβάσεις εντοπίζουμε:
• Προβολή κοινής επιθυμίας στο χώρο από πράξεις προσωρινής προσοικείωσης και εφήμερης κατάληψης ανενεργού χώρου, όπως η ενεργοποίηση εγκαταλειμμένης γιγάντιας επιφάνειας διαφημιστικής πινακίδας σε δημόσια θέα. Παράκαμψη του καθεστώτος αυθαίρετης κηδεμονίας φυσικού χώρου από δήμους, ιδιώτες, φυσικά -νομικά πρόσωπα, εταιρείες, και χρήσης ιδιοκτησίας (υπενοικίαση, μίσθωση, χορήγηση, δωρεά) από νομότυπη εξουσιοδότηση γραφειοκρατικών πρωτόκολλων. (Political Stencil)
• Προσπάθειες αμφισβήτησης της αυθαίρετης κατοχής δημόσιας σφαίρας και της διαμόρφωσης κοινής γνώμης ή ελέγχου της συνείδησης για το χώρο από παρεμβάσεις παρενόχλησης απέναντι στον εφησυχασμό, ή τακτικές παραμόρφωσης, αναστροφής – αποδόμησης μηνυμάτων μονής φοράς προς παραλήπτες παθητικούς αποδέκτες. (Political Stencil) Ο αποστολέας αντίθετα θεωρείται αθέατο και ακλόνητο υποκείμενο με απομακρυσμένη εξουσία χώρου που προστατεύεται νομικά και κατοχυρώνεται θεσμικά να ενεργεί εκτός τόπου.
• Φαινομενική εναρμόνιση και παραπληροφόρηση από επινοητικές διαδικασίες μασκαράτας – καμουφλάζ όπου η συλλογική παρουσία δρώντων σωμάτων εμφανίζει επίσημο εταιρικό προφίλ με σκοπό την πρόσβαση χωρίς άδεια στους χώρους παρέμβασης και απεύθυνσης λόγων ΄από τα κάτω΄ (Political Stencil). Προσπάθειες έναρξης διαλόγου μέσω ανιστορικής τεχνολογικής παράξενης οντότητας –ετερότητας, χωρίς προηγούμενο αναφοράς, για τη συγκρότηση διαφοράς και ετερογένειας στο δημόσιο χώρο, εκπληρώνοντας επιπρόσθετες προϋποθέσεις προσδοκιών στους συμμετέχοντες σταδιακά. (Cipo_00)
2 Η εργαλειοθήκη CIPO_
Οι νομαδικές παρεμβάσεις τρέιλερ αναδύθηκαν στις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες περιόδου κρίσης στο Κέντρο της Αθήνας. Είναι ενεργές διατάξεις τεχνολογίας που σύρονται στο περπάτημα από το σώμα και υποστηρίζουν συμμετοχή σε συγκυρίες συνάντησης. Ενσωματώνουν την εμπειρία προγενέστερων αστικών δράσεων οδοιπορίας με σχεσιακό χαρακτήρα όπως με τα τροχήλατα Cipo_09 και Cipo_08 (Daflos, 2009), (Daflos, 2010). Η λογική τους ανάγεται στην καθημερινή ζωή (Certeau de, 1988), στις πρακτικές, χρηστικές, επινοητικές κατασκευές και στα αυτοσχέδια, ιδιότυπα, ευρηματικά τροχήλατα του δρόμου. Αυτά αναδύονται ως λαθρόβιες ευμήχανες αρχιτεκτονικές που εκδηλώνουν ριζοσπαστικό χαρακτήρα ανεπιτήδευτου σχεδιασμού από ποιητικές προσωπικής τέχνης. Αναπλάθουν ενεργητικές πράξεις –μεταξύ πλανόδιας εργασίας και άσκησης τέχνης, εισάγοντας διαδικασίες μεταπαραγωγής, νομαδικότητα και επιτελεστικότητα λ.χ. μουσικοί δρόμου: παραγωγή ηχοτοπίου & θορυβική δράση, διαγράμμιση – γκράφιτι με στένσιλ (Daflos, 2017), συλλέκτες: αποκομιδή – ανακύκλωση, διανομείς: δωροδοσία -ταχυδρομική τέχνη . Τα τρέιλερ αυτά μεταφέρουν πάνω τους υβριδική εργαλειοθήκη διαδραστικής τεχνολογίας από ρομπότ DIY (Lego robotics system), λειτουργικά και συσκευές (hardware, software) κάτω από αυτοσχέδιους τρόπους και ιδέες εναλλαξιμότητας και πολλαπλότητας που προσφέρει η απλή δομή των τούβλων Lego. Βασίζονται στη συναρμογή και σύνδεση μεταξύ τους με διαφορετικούς τρόπους ώστε να επιδέχονται νέες λειτουργίες μέσα από την πολλαπλή επανάληψη των στοιχείων τους.
Οι παρεμβάσεις της ομάδας Political Stencil ανήκουν σε μια μορφή πράξεων εφήμερης ενεργοποίησης εγκαταλειμμένων, κενών ανεκμετάλλευτων πρώην διαφημιστικών γιγάντιων πινακίδων προβολής προϊόντων που επηρέαζαν εδώ και χρόνια την κοινή γνώμη. Λόγω της οικονομικής κρίσης σήμερα συνεχίζεται να εντείνεται η αντιφατική παρουσία των επιφανειών αυτών, παραμένοντας σε δημόσια θέα με αμφισβητούμενο νομικό καθεστώς καταπάτησης, σε χαρακτηρισμένες παράνομες θέσεις με συγκεχυμένα όρια και συσκοτισμένο ιδιοκτησιακό, σε ασαφείς και αόριστους φυσικούς χώρους (terrain vague) μεγάλων αυτοκινητόδρομων. Οι πράξεις οικειοποίησης διαθέσιμων επιφανειών στους εθνικούς αυτοκινητόδρομους από τους Political Stencil εντοπίζονται σε αδρανείς οικονομικά ζώνες, ανεγείροντας έτσι νέους τρόπους δημοσίευσης, προβολής και έκθεσης λόγου σε νέους τόπους δημοσιότητας, -σε πιο ΄επίσημες΄ τοποθεσίες. Το περιεχόμενο των νέων μηνυμάτων εστιάζεται στην καθημερινή ζωή και την επισφάλεια αποστερημένων και ευάλωτων οικονομικά, ευπαθών κοινωνικών ομάδων με δυσχέρεια επιβίωσης σε συνθήκες κρίσης όπως πρόσφυγες, άστεγοι κ.ά. Στόχος είναι η αποσύνθεση της επίσημης δημόσιας σφαίρας, η κινητοποίηση και η ανάδυση στη συνέχεια νέων αντιτιθέμενων μικρών δημόσιων σφαιρών (Negt & Kluge, 1993).
3.1 Η επίσημη δημόσια σφαίρα
Στην επίσημη δημόσια σφαίρα επιλέγεται μεροληπτικά τι είναι άξιο να βλέπεται δημόσια και τι όχι ως πολιτική παρέμβαση ή ως δημόσια τέχνη. Μηχανισμοί εξουσιών καλλιεργούν εντύπωση αδικήματος και κλίμα απαγόρευσης απέναντι στην πολιτική δράση πρωτοβουλιών όπως είναι η δημόσια ανάρτηση στο δημόσιο χώρο, αν και συμβαίνει σχετικά ελεύθερα κάτι τέτοιο στο διαδίκτυο. Στα ΜΜΕ απευθύνονται ηθικιστικές κατηγορίες σε αυστηρό ύφος ενώ επιπλέον παραφράζεται το περιεχόμενο ανίσχυρων, ανεπίσημων λόγων και αποσιωπούνται τα ανταγωνιστικά κείμενα στο πλαίσιο εφαρμογής συντηρητικής πολιτικής συναίνεσης.
Στην εθνική οδό Αθηνών Κορίνθου Ε94 στα Μέγαρα, οι ιδιαίτερες χορογραφίες των σωμάτων μετέτρεψαν τον γύρω χώρο της γιγαντοοθόνης σε οθόνη ζωντανής θεατρικής σκηνής. Άλλες φορές τα σώματα συντονίζονταν σε ενιαίο κοινό σώμα λ.χ. στην περίπτωση όπου έπρεπε να συνεργαστούν για να υπερβούν την αντίσταση του δυνατού ανέμου για την συντεταγμένη ανάρτηση του πανό, είτε για να συγκρατήσουν όλες και όλοι μαζί την πτυσσόμενη σκάλα, κλπ. Άλλες φορές πάλι τα σώματα συνδυάζονταν συμπληρώνοντας το ένα το άλλο, κινούμενα σε διαφορετικά ύψη μετατρέποντας σε σκηνικό χορογραφίας το πίσω μέρος της σκαλωσιάς υποδομής. Η ανταγωνιστική αυτή παρέμβαση ενσωμάτωσε όσο ήταν εφικτό ορισμένα προγενέστερα μηνύματα, αναγνωρίζοντας δικαίωμα διατήρησης ιχνών με διαφορετικό χαρακτήρα όπως καθημερινές ανεπίσημες σημειώσεις με συναισθηματική ιδιωτική απεύθυνση ή μαρκαρίσματα από χειρονομίες προσοικείωσης και νέας νοηματοδότησης της τοποθεσίας, που μετατρέπουν όλα μαζί τις ανενεργές επιφάνειες αόριστων χώρων σε ιδιαίτερα μικρά μνημεία τοπικής προσωπικής τρέχουσας μνήμης.
Συμπεράσματα
4.1 Το παράδειγμα Cipo_00 trailer
1/. Το επιτελεστικό υποκείμενο παράγεται στις δράσεις. 2/. Δράσεις τοπικής κλίμακας, οριζόντιας συμμετοχής από τη συμβολή δρώντων προσώπων, εξελίσσονται σε επόμενους χρόνους. 3./ Εξωθεσμικές ως προς τον κόσμο της τέχνης, αυτοθεσμιζόμενες, ανεξάρτητες δράσεις σε δημόσια έκθεση. 4./ Κυριολεκτικές – ποιητικές δράσεις με νομαδικό χαρακτήρα, σε κίνηση, στρέφονται στην πραγματική ζωή. 5./ Δράσεις ανάδυσης διαπροσωπικών σχέσεων εγγύτητας σε στιγμιαίες συναντήσεις που επεκτείνουν την ιστορική κατηγορία της εξειδικευμένης παρέμβασης (site-specific). 6./ Συγκολλητική εργασία συσχετισμένων αποσπασμάτων σε ενιαία αφήγηση από συμφραζόμενα απομακρυσμένων τοποθεσιών σε δίκτυο. 7./ Αυθόρμητες επιτελέσεις χωρίς προσχεδιασμένο σενάριο με ασταθή, επισφαλή έκβαση, ανοικτές στον χρόνο και στο συμβάν ενσωματώνουν τη ρευστότητα του τυχαίου επερχόμενου, αποδεχόμενες τη δυσλειτουργία ή την ματαίωση. 8./ Αρκετή προεργασία για την υλοποίηση δράσης με διακριτικό αποτέλεσμα εφήμερου ίχνους, η οποία εμπλέκει διαφορετικές τακτικές. (Raley, 2009)
4.2 Το παράδειγμα Political Stencil
1./ Πληθυντικό συλλογικό επιτελεστικό υποκείμενο υποκινητή από τη συνεισφορά δρώντων προσώπων με διαφορετικά επίπεδα συμμετοχής. Συχνά υποδύονται ειρωνικά επίσημο θεσμό κάτω από τακτικές μεταμφίεσης καμουφλάζ και ένδυσης μασκαράτας. 2./ Ακτιβισμός με πολιτικό πρόταγμα από οριζόντια ομάδα αλληλέγγυων που συντονίζονται συνελευσιακά και δρουν με ευθύτητα από κοινού, διεκδικώντας πράξεις ρίσκου ΄εδώ και τώρα΄, χάκερ παραμόρφωσης (defacement), πολιτισμικού αυτοσχεδιασμού (culture jamming), (Wilbert & White 2011, 17-18). 3./ Μικρή συνήθως προεργασία πριν την αθέατη επιτέλεση που παράγει αποτέλεσμα διευρυμένης ορατότητας στη δημόσια σφαίρα από ευανάγνωστες αναπαραστάσεις με αλληγορικό κείμενο. 4./ Αυτο-οργανωμένες ποιητικές παρεμβάσεις στην πραγματική ζωή μεγάλης κλίμακας για την ανάδυση ανεξάρτητων τοπικών δημόσιων σφαιρών από την αξιοποίηση κεντρικών θέσεων που παρέχουν εποπτεία και πρόσβαση. 5./ Σχετικοποίηση του δίπολου νόμιμο / μη-νόμιμο μέσα από την αμφισβήτηση αυθαίρετων εξουσιών και την εναντίωση απέναντι σε καταπατήσεις δικαιωμάτων (Butler 2017, 92-97).
