Μ. Αγγελίδου, Σ. Μπάρμπας, Σ. Σοφιανός, Ι. Παπαχρήστου
Περίληψη
Σκοπός του άρθρου είναι η πρώτη παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης για την ευαισθητοποίηση των πολιτών της Θεσσαλονίκης σχετικά με τα οφέλη της πεζής μετακίνησης, οδηγούμενη από εκτεταμένη έρευνα προτιμήσεων των ίδιων των πολιτών. Η προσέγγιση αυτή είναι ειδικότερα εντοπισμένη στις ανάγκες της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης (ΜΚΟ) «Ένωση για τα Δικαιώματα των Πεζών», που επιδιώκει την εξασφάλιση ενός βιώσιμου, προσβάσιμου και φιλικού δημόσιου χώρου για όλες τις ομάδες χρηστών στη Θεσσαλονίκη. Η εφαρμοζόμενη μεθοδολογία στοχεύει στην ανάπτυξη μιας στρατηγικής η οποία προκύπτει πλήρως ‘εκ των κάτω’ και κάνει χρήση προηγμένων εργαλείων της επιστήμης του Μάρκετινγκ. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας προτείνεται μια σειρά στρατηγικών αξόνων και μέτρων επίτευξης αυτών. Ανάμεσα στους στρατηγικούς αυτούς άξονες συγκαταλέγεται η πιο αποτελεσματική ενημέρωση/ευαισθητοποίηση των πολιτών όσον αφορά στην πεζή κινητικότητα, η μεγιστοποίηση της ενεργού συμμετοχής των πολιτών σε δράσεις που αφορούν το δημόσιο χώρο, καθώς και η βελτίωση της οργανωσιακής δομής της Ένωσης.
1 Εισαγωγή
Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια έντονη αύξηση του ενδιαφέροντος για τη δημιουργία πιο ευνοϊκών συνθηκών για τις βιώσιμες μετακινήσεις στις πόλεις, ως μέσου ενίσχυσης της τοπικής οικονομικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής αειφορίας. Η Θεσσαλονίκη είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση πόλης, όπου η πεζή μετακίνηση και η βιώσιμη κινητικότητα ‘υποφέρουν’ διαχρονικά εξαιτίας της ανεπάρκειας και της ελλιπούς συντήρησης των δημόσιων χώρων, της παρουσίας ισχυρών ενώσεων ιδιωτικών συμφερόντων, της έλλειψης εναλλακτικών μέσων μαζικής μεταφοράς και της ασυνέχειας στην παροχή υπηρεσιών Δημόσιων Αστικών Συγκοινωνιών (ΔΑΣ). Στο παραπάνω πλαίσιο, σκοπός του άρθρου είναι η πρώτη παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης για την ευαισθητοποίηση των πολιτών της Θεσσαλονίκης σχετικά με τα οφέλη της πεζής μετακίνησης, οδηγούμενη από εκτεταμένη έρευνα προτιμήσεων των ίδιων των πολιτών.
2 Βιβλιογραφική Ανασκόπηση
2.1 Αστικοί Δημόσιοι Χώροι και πεζή μετακίνηση στις πόλεις
Ως δημόσιοι χώροι νοούνται οι χώροι συνάθροισης, μετακίνησης και στάσης πεζών. Οι κάτοικοι των σύγχρονων πόλεων αντιμετωπίζουν την πεζή μετακίνηση ως έναν τρόπο να έρθουν σε επαφή με το τοπικό αστικό περιβάλλον, με τις γειτονιές και τους ανθρώπους τους (Middleton 2011). Επιπροσθέτως, οι περιοχές μεγάλης συγκέντρωσης και υψηλής ποιότητας δημόσιων χώρων γίνονται αντιληπτοί από τους χρήστες ως πιο ασφαλείς και ζωντανοί (Cho and Rodriguez 2015). Υπό την έννοια αυτή, η ποιότητα, η ποσότητα και η προσβασιμότητα των δημόσιων χώρων είναι κρίσιμοι παράγοντες που επηρεάζουν την αστική ζωτικότητα (Finn 2014).
Οι σύγχρονες επιστημονικές απόψεις που αφορούν τον δημόσιο χώρο και δη τους χώρους πεζής μετακίνησης δίνουν προτεραιότητα στην προσβασιμότητα έναντι της κινητικότητας. Η προσβασιμότητα ενισχύεται μέσω της παροχής εναλλακτικών και διασυνδεδεμένων επιλογών ως προς το μέσο μετακίνησης, συμπεριλαμβανόμενης της πεζής μετακίνησης, της μετακίνησης με ποδήλατο, των ΔΑΣ και της μετακίνησης με ιδιωτικά μέσα μεταφοράς (Litman 2013). Στο πλαίσιο αυτό, τα τελευταία 20 χρόνια πολλές πόλεις έχουν προχωρήσει στο σχεδιασμό και την εκτέλεση εκτεταμένων έργων πεζοδρομήσεων και βελτίωσης της πεζής μετακίνησης (Talen and Koschinsky 2013).
Δυστυχώς όμως, ακόμη και σήμερα σε μεγάλες Ευρωπαϊκές πόλεις εξακολουθούν να υφίστανται πρακτικές σχεδιασμού αστικών μεταφορών που δεν εκμεταλλεύονται τα οφέλη που προκύπτουν από τη διαθεσιμότητα εναλλακτικών μέσων μεταφοράς. Ταυτόχρονα, δε λαμβάνονται υπόψη τα πρόσθετα οφέλη που προκύπτουν από τη μείωση του εξωτερικού κόστους των μεταφορών στο περιβάλλον και τη δημόσια υγεία (Litman 2013), παρά το γεγονός ότι υπάρχουν εκτεταμένες έρευνες και μελέτες ανάλυσης κόστους-οφέλους που αποδεικνύουν ότι η πεζή μετακίνηση και η μετακίνηση με ποδήλατο οδηγούν σε σημαντικότατη εξοικονόμηση πόρων από την παροχή υπηρεσιών προς πολίτες (Mueller et al. 2015).
2.2 Δημόσιοι χώροι στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης: χωρικός σχεδιασμός και (αποσπασματική) εφαρμογή του
Η πόλη της Θεσσαλονίκης διαχρονικά χαρακτηρίζεται από αδυναμία υιοθέτησης μιας συντονισμένης προσέγγισης στα διάφορα επίπεδα του χωρικού σχεδιασμού, η οποία εντείνεται από την ακόλουθη αποσπασματική εφαρμογή των προβλεπόμενων ρυθμίσεων (Αγγελίδου 2018). Οι αδυναμίες αυτές έχουν σημαντικότατες δυσχερείς επιπτώσεις στην ποιότητα, την ποσότητα και την κατανομή των δημόσιων χώρων στην πόλη (Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος / Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας 2011).
Ειδικότερα, ο χωρικός σχεδιασμός που αφορά την πόλη της Θεσσαλονίκης στερείται ενός ολοκληρωμένου οράματος και χαρακτηρίζεται από πλήθος αποσπασματικών παρεμβάσεων (Ανδρικοπούλου et al. 2015, Angelidou et al. 2018). Οι φορείς διοίκησης περιορίζονται στην κατάρτιση μελετών και σχεδίων που καθυστερούν ή εφαρμόζονται αποσπασματικά και σε μικρής εμβέλειας ελέγχους της παράνομης στάθμευσης και κατάληψης πεζοδρομίων. Παράλληλα, μεγάλα έργα υποδομών και υπηρεσιών μετακίνησης, όπως αυτό του Μετρό Θεσσαλονίκης και η λειτουργία της Θαλάσσιας Αστικής Συγκοινωνίας, καθυστερούν σημαντικά με εμφανείς συνέπειες στην οικονομία, την προσβασιμότητα και την κοινωνική συνοχή της πόλης.
Το αποτέλεσμα των παραπάνω είναι οι δημόσιοι χώροι του Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) να βρίσκονται εδώ και δεκαετίες σε φθίνουσα κατάσταση τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Οι πάσης φύσεως ελεύθεροι κοινόχρηστοι χώροι και χώροι πρασίνου εκτός οδικού δικτύου δε ξεπερνούν το 2,5%, οι πεζόδρομοι καταλαμβάνουν αμελητέα συνολική επιφάνεια χωρίς να οργανώνονται σε δίκτυο και χωρίς απαραιτήτως να συνδέουν καίριες αστικές λειτουργίες, και οι υφιστάμενοι ποδηλατόδρομοι εκτείνονται σε ένα δίκτυο μόλις περίπου 12 χιλιομέτρων (Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος 2012, Δήμος Θεσσαλονίκης 2018). Η φθίνουσα κατάσταση των δημοσίων χώρων, η έλλειψη ελεύθερων χώρων, ο αριθμός των κυκλοφορούντων οχημάτων, η προτεραιότητα των μηχανοκίνητων οχημάτων, η κατάληψη πεζοδρομίων, πεζοδρόμων, πλατείων και ελεύθερων χώρου της πόλης από οχήματα, εμπορεύματα και τραπεζοκαθίσματα, δημιουργούν σοβαρά θέματα μετακίνησης και προστασίας των πεζών, των ατόμων με ειδικές ανάγκες, των μαθητών, των ποδηλατών και γενικώς των εμποδιζόμενων ατόμων.
- Μεθοδολογία
Η συγκεκριμένη έρευνα διενεργήθηκε σε τρία στάδια και η μεθοδολογία που εφαρμόστηκε για τις ανάγκες της έχει ως εξής.
Αρχικά η ομάδα εργασίας συναντήθηκε με μέλη της διοίκησης της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών, κατά τη διάρκεια της οποίας έλαβαν χώρα ανοικτού τύπου συνεντεύξεις και αξιολογήθηκαν ιεραρχικά τα κυριότερα προβλήματα/εμπόδια που αντιμετωπίζει η Ένωση για τα Δικαιώματα των Πεζών στο πλαίσιο της λειτουργίας της.
Κατά το δεύτερο στάδιο της έρευνας πραγματοποιήθηκαν ανάλυση ‘Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats’ (SWOT) και ανάλυση ‘Political, Economic, Socio-cultural and Technological’ (PEST), με στόχο την εξακρίβωση των εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων όπως επίσης και του μακρο-περιβάλλοντος που επηρεάζουν τη λειτουργία της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών.
Το τρίτο στάδιο της έρευνας περιλαμβάνει τη διανομή, συλλογή και επεξεργασία ερωτηματολογίων με στόχο τον καθορισμό των προτιμήσεων των πολιτών της Θεσσαλονίκης σχετικά με την πεζή μετακίνηση στην πόλη. Η σύνταξη του ερωτηματολογίου στηρίχτηκε σε κλασικά και αναγνωρισμένα εργαλεία των επιστημών διοίκησης, με αφετηρία τα λεγόμενα ‘7P’ -τιμή, προϊόν, προώθηση, τόπος, φυσικές αποδείξεις, άνθρωποι, διαδικασίες- του μείγματος μάρκετινγκ (McCarthy 1978). Μέσα από τη συγκεκριμένη διαδικασία συνελέγησαν συνολικά 526 πλήρως συμπληρωμένα ερωτηματολόγια κατά την περίοδο 27/6/2017 – 19/8/2017.
- Αποτελέσματα
Οι ερωτηθέντες απάντησαν κατά 63% ότι γνώριζαν την Ένωση για τα Δικαιώματα των Πεζών και τις δραστηριότητές της, ενώ παράλληλα τους ζητήθηκε να αξιολογήσουν τον τρόπο με τον οποίο οι δράσεις της θα έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο. Στο πλαίσιο αυτό οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να αξιολογήσουν σε μία κλίμακα από το ένα (1) έως το πέντε (5), τον τρόπο και τον χώρο στον οποίο οι δράσεις αυτές θα είναι πιο αποτελεσματικές. Στα παρακάτω γραφήματα παρουσιάζονται ορισμένες από τις κυριότερες ερωτήσεις και οι αντίστοιχες απαντήσεις.
Ερώτηση: Που πιστεύετε ότι πρέπει να επικεντρωθούν οι δράσεις της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών;
Από τα Διαγράμματα 1-4 γίνεται φανερό ότι το ερωτηθέν κοινό επιθυμεί από την Ένωση για τα Δικαιώματα των Πεζών να επικεντρώσει τις δράσεις της στον τομέα της ενημέρωσης, της καταγραφής των προβλημάτων και της ευαισθητοποίησης των πολιτών για τα δικαιώματα που αυτοί έχουν στην πεζή μετακίνηση.
Για την επίτευξη αυτού του στόχου, οι συμμετέχοντες στο ερωτηματολόγιο όπως παρουσιάζεται στα Διαγράμματα 5-8, αξιολόγησαν σαν πιο σημαντικούς χώρους δράσης της ΜΚΟ τα σχολεία και τις ενέργειες στο δρόμο, έτσι ώστε να προωθηθεί η αλλαγή κουλτούρας και ο σεβασμός στην ελεύθερη και ανεμπόδιστη πεζή μετακίνηση.
Ερώτηση: Σε ποιους χώρους θεωρείτε ότι οι δράσεις της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών θα έχουν μεγαλύτερο αντίκτυπο;
Στη συνέχεια ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες στην έρευνα να αναγνωρίσουν τον καταλληλότερο τρόπο για την αναγνώριση του έργου της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών (Διαγράμματα 9-12). Το πιο ενδιαφέρον εύρημα σε αυτό το ερώτημα ήταν ότι οι ερωτηθέντες επιθυμούν την ενεργοποίηση των μελών της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών με φυσικές αποδείξεις σε σημεία που η πεζή μετακίνηση δυσχεραίνεται από σταθμευμένα οχήματα ή άλλα εμπόδια. Ταυτόχρονα, απορρίπτονται ενέργειες οι οποίες αφορούν την ενημέρωση των δημόσιων αρχών με φυσικά έγγραφα, ώστε αυτές να αναλάβουν δράση.
Ερώτηση: Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να αναγνωρίζεται η δράση της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών;
- Ανάλυση αποτελεσμάτων/Ανάπτυξη στρατηγικής
Οι στρατηγικές προτάσεις επικεντρώνονται στους 3 τομείς δράσης που παρουσιάζουν τις μεγαλύτερες προκλήσεις και εντοπίστηκαν μέσα από τις σχετικές συνεντεύξεις και αξιολογήσεις από τα μέλη της διοίκησης της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών. Για κάθε στρατηγική πρόταση που διατυπώνεται αξιοποιούνται τόσο τα αποτελέσματα των αναλύσεων SWOT και PEST που πραγματοποιήθηκαν, όσο και τα ευρήματα του ερωτηματολογίου που διανεμήθηκε στο κοινό της Θεσσαλονίκης. Οι προτάσεις αυτές αναλύονται παρακάτω, σε αντιστοιχία με τον κάθε τομέα δράσης.
5.1 Αποτελεσματικότερη ενημέρωση των πολιτών για τα δικαιώματά τους σχετικά με την πεζή κινητικότητα
Στην κατεύθυνση αυτή προτείνεται η διοργάνωση καμπάνιας ενημέρωσης των πολιτών μέσω των social media, η οποία θα αναδεικνύει απτά οφέλη που προκύπτουν από τη διευκόλυνση της πεζής μετακίνησης στην πόλη και θα παραθέτει αυτά που προέκυψαν από προηγούμενες δράσεις της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών.
Επίσης προτείνεται η δημιουργία ενός Χάρτη για τα Δικαιώματα των Πεζών και Βίβλου του Καλού Οδηγού σε ανοικτά διαθέσιμη ψηφιακή μορφή, αλλά και σε φυσική μορφή (poster) για τοποθέτηση σε κοινόχρηστους χώρους (π.χ. σχολεία, υπηρεσίες κλπ.). Αυτή η πληροφορία θα λειτουργήσει ως σημαντική πηγή ενημέρωσης των πολιτών για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους σχετικά με την πεζή μετακίνηση.
Προτείνεται ακόμη η καλύτερη και πιο συστηματική εκπροσώπηση της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών στις αρχές της τοπικής Διοίκησης. Η Ένωση πρέπει να εκπροσωπείται με τρόπο αμοιβαία επωφελή και για τις δύο πλευρές. Είναι σημαντικό οι αρχές να πειστούν να υιοθετήσουν προτάσεις της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών και όχι μόνο να δεχτούν την εκπροσώπησή της για επικοινωνιακούς λόγους.
Σημαντική είναι επιπλέον η επιμόρφωση στα σχολεία σχετικά με τους κανόνες μετακίνησης και ασφάλειας, τα δικαιώματα των πεζών, καθώς και τη συλλογική ευθύνη και προσπάθεια για διαφύλαξη του δημόσιου χώρου. Στο πλαίσιο αυτό, η ανάπτυξη ενός εκπαιδευτικού προγράμματος και η συστηματική ή ad hoc παρουσίασή του σε σχολεία θα αποτελούσε έναν εξαιρετικά αποτελεσματικό τρόπο ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των νέων ανθρώπων.
5.2 Μεγιστοποίηση της συμμετοχής πολιτών σε δράσεις σχετικά με την πεζή κινητικότητα
Λαμβάνοντας υπόψη τα ευρήματα της έρευνας, προτείνεται η επινόηση και διοργάνωση ευφάνταστων/πρωτότυπων δράσεων στους δρόμους της Θεσσαλονίκης και ειδικά σε μέρη που παρεμποδίζεται η πεζή μετακίνηση με στόχο την προσέλκυση του ενδιαφέροντος των πολιτών και της προσοχής των τοπικών μέσων μαζικής ενημέρωσης.
5.3 Βελτιστοποίηση της οργανωσιακής δομής της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών
Συστήνεται η εξεύρεση ενός πυρήνα ανθρώπων κατάλληλων για τη στελέχωση ενός οργανωμένου γραφείου και ειδικότερα ανθρώπων με εργασιακή εμπειρία σε διεθνή και εθνικά προγράμματα έρευνας και ανάπτυξης ή/και διαπεριφερειακής συνεργασίας. Οι αρμοδιότητες του γραφείου θα πρέπει να περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την ενημέρωση των πολιτών, τον προγραμματισμό των δράσεων και την ανανέωση της ιστοσελίδας και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης της Ένωσης για τα Δικαιώματα των Πεζών. Η εργασία τους θα ξεκινήσει σε εθελοντική βάση (καθώς έχουν ήδη εκδηλώσει ενδιαφέρον) με προοπτική αμειβόμενης απασχόλησης μέσω των προγραμμάτων που θα εξασφαλισθούν.
-
Επίλογος
Η στρατηγική ευαισθητοποίησης που προτείνεται στο παρόν άρθρο, λόγω και της εκτεταμένης έρευνας ερωτηματολογίου που πραγματοποιήθηκε, έλαβε σημαντική δημοσιότητα στη Θεσσαλονίκη, και προβλήθηκε έντονα από τον τοπικό έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης την περίοδο Άνοιξη-Καλοκαίρι 2017. Εν συνεχεία βραβεύτηκε με το βραβείο της καλύτερης Εκστρατείας Περιβαλλοντικής Ευαισθητοποίησης στην Ελλάδα (κατηγορία οργανισμών και φορέων) στο πλαίσιο των Βραβείων Περιβαλλοντικής Ευαισθησίας Οικόπολις 2018.
Μέσα από την έρευνα που έλαβε χώρα διαπιστώθηκε ότι η πεζή μετακίνηση, παρόλο που επιστημονικά είναι τεκμηριωμένα ωφέλιμη για τη βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων, την ανθρώπινη υγεία, την κοινωνική αλληλεπίδραση και την κοινωνική συνοχή, δεν είναι εντυπωμένη στην κουλτούρα και τον τρόπο σκέψης ούτε των πολιτών, ούτε και των φορέων διακυβέρνησης. Παρόλα αυτά μεγάλο πλήθος πολιτών ενδιαφέρθηκε να προσφέρει εθελοντικό έργο σε επίπεδο οργάνωσης δράσεων και τεχνικής και νομικής υποστήριξης για την προώθηση της πεζής μετακίνησης στη Θεσσαλονίκη. Το τελευταίο είναι ενδεικτικό της διάθεσης για συνεισφορά στα κοινά παρά τις όποιες οικονομικές δυσκολίες και κοινωνικές προκλήσεις αντιμετωπίζει η πόλη της Θεσσαλονίκης και η Ελλάδα γενικότερα.
Μέσα από τη στρατηγική ευαισθητοποίησης των πολιτών που παρουσιάζεται, πλέον της καθαυτής ευαισθητοποίησης, γίνεται προσπάθεια να αναδειχτεί η αναγκαιότητα εισαγωγής στρατηγικών τρόπων σκέψης και υψηλού επιπέδου επιχειρησιακής οργάνωσης και στις δραστηριότητες που αφορούν την Κοινωνία των Πολιτών. Ταυτόχρονα προκύπτουν και σημαντικά περιβαλλοντικά οφέλη από τη μείωση της χρήσης των μηχανοκίνητων μέσων μεταφοράς και ακολούθως των αέριων ρύπων, αλλά και έμμεσα, μέσα από τη μείωση του κόστους αντιμετώπισης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.
