Νέλλα Γκόλαντα, Γλύπτης Αστικού Τοπίου
Όταν σχεδίαζα ένα δημόσιο χώρο, βαθιά και ενστικτώδης επιθυμία μου ήταν το αποτέλεσμα να αποδίδει τη συγκίνηση που είχα νιώσει σε αρχιτεκτονικούς και δομημένους χώρους, χώρους που αντανακλούσαν το τοπίο και την αγάπη στη λεπτομέρεια, και στους οποίους περπάτησα στα παιδικά μου χρόνια. Πιστεύω ότι από τα σοβαρότερα γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή μου είναι ότι σαν παιδί έπαιξα, έτρεξα, είδα τον ουρανό, το διπλανό βουνό, τον ορίζοντα της θάλασσας, την ομορφιά της ελληνικής βλάστησης και της ανάπτυξης των βράχων μέσα από το δομικό κάτοπτρο που αντέταξαν οι κάτοικοι αυτού του τόπου, από τους αρχαιότατους χρόνους μέχρι πριν από 30 χρόνια. Για χιλιάδες χρόνια, από τους κλασικούς ναούς ως τα πιο ταπεινά κτίσματα, οι χρήστες του πάντα αισθάνθηκαν τον εαυτό τους για κλίμακα κι έκαναν πράξη την τύχη και τη χαρά να βιώνουν ένα τέτοιο θαύμα. Θα μπορούσα να πω πως σαν παιδί έζησα σε ένα ανοιχτό μουσείο: την Ελλάδα.Από το 1970 το έργο μου έχει άξονα την προσέγγιση της ποιότητας του ελληνικού τοπίου μέσω συνολικών αισθητικών παρεμβάσεων. Ζώντας στο εσωτερικό των έργων τέχνης εκμεταλλευόμαστε τη δυνατότητα να γίνονται μέλη της αστικής ζωής.
Το νέο τοπίο-έργο τέχνης στο σχεδιασμό του περιλαμβάνει και τη βίωσή του από τον επισκέπτη, δεν είναι απομονωμένο, ανήκει σε όλο τον κόσμο, δεν φυλάσσεται πλέον στα μουσεία ούτε αποτελεί την ιδιοκτησία ενός ατόμου. Η τέχνη ολοκληρώνεται μέσα στον κλονισμό της σύγχρονης ζωής σε ένα λεπτό αγκάλιασμα που γεμίζει το άτομο κάνοντάς το κοινωνό των αξιών του φυσικού και ιστορικού χώρου χωρίς αυτό να διακρίνει ότι ζει και αναπνέει την τέχνη*.
* Από την παρουσίαση των έργων της N. Γκόλαντα, ηοποία προσκλήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης, στην Ευρωπαική Σύνοδο στην Πράγα με τίτλο “Culture dans la ville – Les politiques culturelles des villes européennes aujourd’hui”, October 1993
Η Λάρισα είναι μια πανάρχαια παραποτάμια πόλη στο μέσο του εύφορου Θεσσαλικού κάμπου. Η διαχρονική της οίκηση χάνεται στα βάθη της ιστορίας. Οι μεγάλες πλημμύρες του Πηνειού ποταμού οδήγησαν στην εκτροπή του τη δεκαετία του 1930, μια πράξη που είχε ως συνέπεια την απώλεια του παραποτάμιου χαρακτήρα της πόλης.
Όμως την άνοιξη του 1941, μετά το βομβαρδισμό και το μεγάλο σεισμό που ακολούθησε σχεδόν αμέσως, η πόλη καταστράφηκε χάνοντας όλα τα χαρακτηριστικά της, μετατρεπόμενη σε μια απρόσωπη πόλη.
Ζώντας τα παιδικά μου χρόνια εκεί αισθανόμουνα ότι οι κάτοικοι όπως και οι γονείς μου με μεγάλο πάθος μας περιγράφανε την πόλη που ξέρανε και τα τοπία των παιδικών τους χρόνων μια και η Λάρισα γειτονεύει με το όρος Όλυμπο, το Πήλιο των Κενταύρων και τον απέραντο Θεσσαλικό κάμπο.
Η χαμένη σχέση της πόλης με τον μυθικό Πηνειό ο οποίος διασχίζει σχεδόν οριζόντια όλη την Ελλάδα, από το Ιόνιο μέχρι το Αιγαίο όπου και εκβάλει, περνώντας από το Θεσσαλικό κάμπο και τη χαράδρα των Τεμπών, στους πρόποδες του Ολύμπου, που, όπως πίστευαν στην Αρχαία Ελλάδα, ζούσαν οι Νύμφες των νερών, πέρασε στις διηγήσεις και τα παιδικά μας παραμύθια.
Θυμάμαι οι κάτοικοί της να προσπαθούν για μια ανάδυση μέσα από τις στάχτες της πόλης μαθαίνοντας με πάθος μουσική, την ιστορία της, επικοινωνώντας με τα ιστορικά και φυσικά τοπία που την περιέβαλαν κι απ’ ό,τι μου χαράχθηκε στην παιδική μου μνήμη οι επισημάνσεις του πατέρα μου ότι ζούμε πάνω σ’ ένα αρχαιολογικό παλίμψηστο.
Τη δεκαετία του 1980 η δημοτική αρχή, έχοντας επικεφαλής τον αναμορφωτή της πόλης Δήμαρχο Αριστείδη Λαμπρούλη, αποφάσισε την αρχαιολογική εκσκαφή του κατοικημένου λόφου που βρισκόταν στο κέντρο της πόλης για την αποκάλυψη του μεγαλειώδους Αρχαίου Θεάτρου της του 3ου αι. π.Χ., μεγέθους αντίστοιχου της Επιδαύρου.
Μέσα σ’ αυτό το γόνιμο κλίμα του ανθρώπινου δυναμικού που προσπαθούσε να αποτινάξει το χαρακτηρισμό μιας από τις ασχημότερες-ουδέτερες πόλεις της Ελλάδας στο τέλος εκείνης της δεκαετίας μου ζήτησε ο Δήμαρχος «να σχεδιάσω πλατείες και στην πατρίδα μου». Το γεγονός της ανάδειξης του Αρχαίου Θεάτρου στο κέντρο της πόλης με οδήγησε να προτείνω την επανασύνδεση της πόλης της Λάρισας με το χαμένο φυσικό και ιστορικό τοπίο της και συγκεκριμένα με το γεγονός της δύναμης της μεγάλης διαδρομής της ροής του μεγάλου ποταμού, του Πηνειού, που από τις μακρινές ορεινές εκβολές, το πέρασμα του μέσα από την εύφορη πεδιάδα των Θεσσαλικών πεδίων και από τις χαράδρες του ιστορικού Ολύμπου και Κισσάβου και μέσω της μυθικής κοιλάδας των Τεμπών καταλήγει στην εκβολή του στο Αιγαίο, παρασύροντας και γονιμοποιώντας συνειρμούς σχέσεων με το ευρύτερο φυσικό, ιστορικό και ανθρωπογενές τοπίο. Η κεντρική ιδέα του σχεδιασμού θα ήταν το γεγονός της ροής ενός μεγάλου ποταμού – του «Γλυπτού Ποταμού της Λάρισας», οι τρεις επανεμφανίσεις στο κέντρο με τοπικές ανακυκλώσεις μεγάλων ποσοτήτων νερού με κατεύθυνση στο υπό αποκάλυψη Θέατρο.
Οι δύο πολύ μεγάλες κεντρικές πλατείες της πόλης που απέχουν μεταξύ τους γύρω στα 150 μέτρα κι άλλο τόσο από το Αρχαίο Θέατρο ήταν πρόσφορες για μια συνολική επέμβαση πολεοδομικού τοπίου ώστε να δώσουν τη δυνατότητα στην πόλη να υποδεχθεί το νεοαποκαλυφθέν Αρχαίο Θέατρο, μέσω ενός συγκροτημένου πολεοδομικού κέντρου όπου θα δινόταν η δυνατότητα να αναπτυχθούν «στη ροή του» ρυθμοί και ποιότητες – μέσω συνολικών σχεδιαστικών παρεμβάσεων – του μεγάλης χορικής κλίμακας φυσικού και ιστορικού τοπίου.
Στο σχεδιασμό δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην ανάδυση ξεχασμένων βιωματικών καθημερινών σχέσεων, στην ύπαιθρο, και ιδιαιτέρως στη ζωή δίπλα στο ποτάμι. Επίσης, η παρουσία των ρυθμών των φυτεύσεων και των αγροτικών διαδικασιών της περίφημης εύφορης Θεσσαλικής Πεδιάδας βοηθά στη συνειδητοποίηση, ιδιαίτερα των παιδιών, για το γεωγραφικό και ιστορικό στίγμα τους, στη ροή του χρόνου.
Κατά τη διάρκεια της κατασκευής των δύο κεντρικών πλατειών της Λάρισας από το 1992 έως το 1998 και του “Γλυπτού Ποταμού”, μια ευρεία ζύμωση εξελίχθηκε στην πόλη, καθώς ο Πηνειός ποταμός επανέρχεται στην συνειδητή ζωή των κατοίκων, πολλοί σύλλογοι δημιουργούνται, όπως οι “Φίλοι του μυθολογικού Πηνειού”, οι “Γυναίκες και το ποτάμι” κ.λ.π., και διοργανώνονται πολλά ετήσια παραποτάμια φεστιβάλ με αναφορές στις Νύμφες του Πηνειού και τα μυθικά και παγανιστικά τοπία… Η ανακατασκευή των ορίων της κοίτης του Πηνειού ολοκληρώνεται μέσα στα τελευταία χρόνια και μια νέα γέφυρα κατασκευάζεται στη θέση της παλιάς, που καταστράφηκε από τον πόλεμο. Η πόλη τώρα ανακτά το παραποτάμιο μέτωπό της, όπου νέα ενδιαφέροντα κτίρια ανεγείρονται και δημιουργείται μια νέα παραποτάμια πράσινη περιπατητική διαδρομή και ξαναδημιουργείται η Λάρισα ως παραποτάμια πόλις. Επιπλέον, εξαιτίας των μαζών των νερών του “Γλυπτού Ποταμού”, πουλιά επέστρεψαν στην πόλη. Σύμφωνα με δημοσκόπηση, πριν πέντε χρόνια, στην Ελλάδα, η Λάρισα αναδείχθηκε ως η πιο αγαπητή πόλη από τους κατοίκους της, ένα όραμα και ένας στόχος που τέθηκε από πολλούς άξιους Δημάρχους κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών. Τώρα η πόλη της Λάρισας είναι υποψήφια Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Πολιτισμού 2021!
Οι λέξεις του Νομπελίστα Έλληνα ποιητή Γεώργιου Σεφέρη έρχονται στο μυαλό:
“Αφήστε τα παιδιά να παίξουν με τις στάχτες”
GOOD PRACTICES IN IMPLEMENTATION OF LANDSCAPE POLICIES (through landscape projects) Greek case 2013
ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΠΙΑΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ
(μέσω έργων τοπίου) Ελληνική περίπτωση 2013
Κάνοντας τις Ευρωπαϊκές Πολιτικές Δημοφιλείς μέσω Πρόκλησης, Μάθησης, Καινοτομίας, Συνεργασίας: Ένα πείραμα στη Σύμβαση για το Τοπίο / E–CLIC**
“Χειρισμοί Total art για την επανίδρυση της σχέσης της πόλης της Λάρισας με το φυσικό, ιστορικό και πολιτισμικό της τοπίο”.
- Περιγραφή και περιεχόμενο: μια σύντομη εισαγωγή :
Το έργο προτάθηκε από την γλύπτρια τοπίου Νέλλα Γκόλαντα και προωθήθηκε από το Δήμο Λάρισας. Το έργο στοχεύει να δημιουργήσει μια νέα ταυτότητα τοπίου για την πόλη της Λάρισας, βασισμένη στην ανάδυση του Αρχαίου Θεάτρου. Σκοπεύει να το πετύχει αυτό ενεργοποιώντας τοπικές κοινωνίες και αποκαλύπτοντας τις μνήμες ενός ξεχωριστού αγροτικού τοπίου όπως αυτό της Θεσσαλικής Πεδιάδας με τον Πηνειό ποταμό. Το έργο κατορθώνει την εφαρμογή των αρχών των καθορισμένων από την ELC (2010) μέσω τοπικού αστικού σχεδιασμού.
- Περιγραφή των βασικών στόχων:
Η Νέλλα Γκόλαντα στοχεύει να δημιουργήσει μια νέα ταυτότητα για την πόλη της Λάρισας βασισμένη στην ανάδυση του Αρχαίου Θεάτρου στο κεντρικότερο σημείο της πόλης. Οι δύο κύριες πλατείες της πόλης, η Κεντρική (Σάπκα) και η Πλατεία Ταχυδρομείου, περιλαμβάνονται σε μια ολιστική σχεδιαστική προσέγγιση, ώστε να αποκαλυφθεί ο διαχρονικός ιστορικός χαρακτήρας της Λάρισας. Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, προτείνει τον σχεδιασμό του “Γλυπτού Ποταμού”, καταδεικνύοντας την χαμένη σχέση της πόλης με τον ποταμό της τον Πηνειό και επισημαίνοντας τους διάφορους τύπους τοπίου της Θεσσαλίας (τα ορεινά και τα πεδινά) κατά μήκος της διαδρομής του. Ο “Γλυπτός Ποταμός” ρέει προς το Αρχαίο Θέατρο και επιτρέπει την ανάπτυξη της ορεινής και πεδινής χλωρίδας της περιοχής.
Φορείς εφαρμογής:
- Κύριοι συμμετέχοντες δρώντες:
Το Master plan ανατέθηκε και επιβλεύθηκε από την Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου Λάρισας (κ. Βαγιούλα Τσομπάνογλου). Το έργο αστικού τοπίου δημιουργήθηκε από την γλύπτρια τοπίου κ. Νέλλα Γκόλαντα.
- Χρηματοδότηση:
Όλα τα κεφάλαια για τον σχεδιασμό και την κατασκευή του έργου αντλήθηκαν από τον Περιφερικό Διαχειριστικό Προγραμματισμό της Θεσσαλίας και από τοπικές χρηματοδοτήσεις.
- Δημόσια συμμετοχή:
Μια διαδικασία δημόσιας συμμετοχής ενσωματώθηκε στην εξέλιξη του έργου, κατά τη διάρκεια της κατασκευής. Τοπικοί τεχνίτες και σπουδαστές τέχνης από το Ελεύθερο Εργαστήρι Καλών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της Πινακοθήκης της Λάρισας – Μουσείο Κατσίγρα – αναμείχθηκαν με την κατασκευή αντιγράφων αρχαίων μωσαϊκών, τα οποία ανευρέθησαν κατά τις ανασκαφές του κέντρου της Λάρισας, και τοποθετήθηκαν σε ειδικές υποδοχές στους 24 πάγκους της Πλατείας Ταχυδρομείου με πληροφορίες αρχαιολογικές και χρονολογικές.
- Η πρόκληση:
Η πρόκληση είναι να ενισχυθεί η δημόσια επίγνωση του ιστορικού τοπίου της Λάρισας και να επιτευχθεί αειφόρος ανάπτυξη βασισμένη σε ισορροπημένες και αρμονικές σχέσεις μεταξύ κοινωνικών αναγκών, οικονομικής δραστηριότητας, πολιτισμού και περιβάλλοντος. Στόχος είναι να μετασχηματιστεί ο τοπιακός χαρακτήρας των μεγαλουπόλεων και να εγερθεί η συνειδητότητα των πολιτών για τα τοπικά ιστορικά χαρακτηριστικά της πόλης τους. Περαιτέρω πρόκληση αποτελεί να διαπαιδαγωγηθούν οι κάτοικοι, ιδιαίτερα τα παιδιά, ότι το τοπίο είναι στοιχείο κλειδί της ατομικής και κοινωνικής ευημερίας και ότι η προστασία, διαχείριση και ο σχεδιασμός του εμπεριέχουν δικαιώματα και ευθύνες για όλους.
- Η Λύση: Προτεινόμενα μέτρα και δράσεις για την αντιμετώπιση των προκλήσεων του έργου
Σκοπός του σχεδιασμού της Ν.Γκόλαντα είναι να αυξήσει την επίγνωση των κατοίκων για την χαμένη σχέση της πόλης της Λάρισας με τον ιστορικό και μυθικό ποταμό της τον Πηνειό (εξαιτίας πλημμυρών, φυσικών καταστροφών και βομβαρδισμών) και να επανιδρύσει αυτή τη σύνδεση. Επίσης να “προετοιμάσει” το κέντρο της πόλης να υποδεχθεί το αποκαλυφθέν Αρχαίο Θέατρο, το οποίο τοποθετείται λίγα μέτρα μακριά από τις κεντρικές πλατείες.
- i) Η Πλατεία Ταχυδρομείου αναπαριστά τις ισχυρές ροές νερών από τα βουνά της
Θεσσαλίας, οδηγούμενες από τρία τμήματα του “Γλυπτού Ποταμού” (Τοπικοί βρόγχοι) προς το Αρχαίο Θέατρο, και το τοπίο των ορεινών της Θεσσαλίας. Τα φυτικά είδη επιλέχθηκαν ώστε να δημιουργούν αυτήν την ατμόσφαιρα. Η Ν.Γκόλαντα επεσήμανε την αρχαιολογική αξία του υπεδάφους της πόλης ενσωματώνοντας 24 αντίγραφα επιδαπέδιων μωσαϊκών, από το Αρχαιολογικό Μουσείο, σε ειδικές υποδοχές με πλακέτες πληροφόρησης που τοποθετήθηκαν στους αντίστοιχους πάγκους της πλατείας, παρέχοντας απαραίτητες λεπτομέρειες για τη διεύθυνση και την ακριβή τοποθεσία στην πόλη της Λάρισας που βρέθηκαν, αριθμό και όνομα οδού, χρονολογία της κατασκευής και εκσκαφής τους, καθώς και το μουσείο της πόλης όπου φιλοξενούνται.
- ii) Η Κεντρική Πλατεία (Σάπκα) αναπαριστά το τοπίο των πεδινών της Θεσσαλίας και είναι σχεδιασμένη να δημιουργεί την εντύπωση αυτού του τύπου τοπίου.
Κεντρική Πλατεία Λάρισας 1996-1998 Ο μεγάλης κλίμακας, αστικής γλυπτικής, σχεδιασμός φυτεύσεων έχει λάβει υπόψη του το εύρος της ποικιλίας των φυτών. Και εδώ το ποτάμι εμφανίζεται με ισχυρή ροή νερών, παρέχοντας τη δυνατότητα διάθλασης του φωτός, κατά τη διάρκεια μέρας και νύχτας.
Άποψη της Κεντρικής Πλατείας Λάρισας 1996-1998
Ο σχεδιασμός των χαρακτηριστικών απαιτείται να είναι συνεπής με την προτιθέμενη προοπτική, με παγκάκια σχεδιασμένα στη μορφή δεματίων από άχυρα και φανοστάτες στη μορφή τηλεγραφικού εξοπλισμού υπαίθρου. Ο “Γλυπτός Ποταμός” είναι σχεδιασμένος να αναδίδει μια αίσθηση του αρχαιολογικού πλούτου της πόλης, διαπερνώντας και τις δύο πλατείες και δίνοντας την εντύπωση ότι το ποτάμι διασχίζει την πόλη υπογείως.
Τα σχέδια της γλύπτριας τοπίου στα δάπεδα αναπαριστούν κατόψεις αρχαίων κτιρίων, που υπάρχουν στο υπέδαφος της πόλης της Λάρισας και ανάγονται από την Νεολιθική εποχή, μέσω των Κλασσικών και Βυζαντινών χρόνων, δημιουργώντας ένα παλίμψηστο παρουσίας διαφορετικών πολιτισμών.
- Βαθμός επιτυχίας στην επίτευξη των προκλήσεων
Η μεγαλύτερη επιτυχία ήταν ότι η Λάρισα αναδείχθηκε στην πιο αγαπητή πόλη της Ελλάδας από τους κατοίκους της, με την οργάνωση πολλών πολιτιστικών θεματικών γεγονότων, κατά μήκος του Πηνειού και νέων συλλόγων για την προστασία της ιστορίας του ποταμού και του τοπίου του. Το 2008 το έργο πεζοδρόμησης του Αρχαίου Θεάτρου έλαβε το πρώτο βραβείο αρχιτεκτονικής τοπίου σε αρχαιολογικούς χώρους από τον Ελληνικό Σύνδεσμο Σχεδιαστών ΣΑΔΑΣ (Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων), σε συνέδριο που οργανώθηκε στη Λάρισα με τίτλο: “Το νερό ένα σημαντικό σχεδιαστικό εργαλείο για τις σύγχρονες πόλεις”.
- Προτεινόμενη μεθοδολογία για την επίτευξη της αναμενόμενης λύσης:
Εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν
Οι επεμβάσεις τοπίου της Ν.Γκόλαντα εμπεριέχουν τα επόμενα βήματα:
- Αναγνώριση και αξιολόγηση της παρούσας κατάστασης του τοπίου και των κτιρίων
- Ανάλυση της σχέσης του ιστορικού κέντρου με τον Πηνειό ποταμό σε ένα ευρύτερο γεωγραφικό πλαίσιο.
- Εκτίμηση των στοιχείων και των χαρακτηριστικών του Θεσσαλικού τοπίου.
- Εξέλιξη ενός Master plan με σχεδιασμό βασισμένο στην Total Art.
Τα πρωτεύοντα σχεδιαστικά μοτίβα κλειδιά είναι:
– Η ανθρώπινη κλίμακα και ο καθημερινός τρόπος ζωής των ντόπιων ενσωματώνεται στο σχεδιασμό
– Ο χώρος αντιμετωπίζεται σαν κατοικήσιμο γλυπτό δίνοντας την αίσθηση της Total Art.
– Το νέο τοπίο γίνεται τοπόσημο.
– Εξερεύνηση των φυσικών φαινομένων και ρυθμών μέσω του σχεδιασμού.
– Διάλογος μεταξύ του ιστορικού και φυσικού περιβάλλοντος
– Αποκάλυψη του χαμένου τρόπου ζωής στους Μεσογειακούς δημόσιους χώρους.
– Η εμπειρία που προσφέρεται από τη ζωή στην καρδιά των γλυπτών χώρων Total Art, εκτός του ότι ενισχύει τις ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ των κατοίκων και ιδιαίτερα των παιδιών, συνεισφέρει στην καθημερινή επικοινωνία με την τέχνη. Οι προτάσεις κλειδιά, όπως αναγνωρίζονται στο Master plan, ζητούν να προωθήσουν την ιστορική ταυτότητα της πόλης της Λάρισας και να επανιδρύσουν τη σύνδεση της πόλης με το ποτάμι της με επιλεγμένους ανασχεδιασμένους δημόσιους χώρους. Στο πλαίσιο αυτών των προτάσεων, τρεις δημόσιοι χώροι σχεδιάστηκαν σε στενή σχέση μεταξύ τους και με τον Πηνειό. Αυτά τα έργα Art total δημιουργούν μια καλλιτεχνική συνείδηση στους χρήστες και ειδικά στα παιδιά, αυξάνοντας την επίγνωση της αξίας των τοπίων.
- Μαθήματα:
Πρόκειται για ένα παράδειγμα καλής πρακτικής συνεργασίας ανάμεσα στον σχεδιαστή, τις τοπικές αρχές και τους κατοίκους της Λάρισας. Αποδεικνύεται πως έργα που απολαμβάνουν τη συμμετοχή του κοινού, των τοπικών και περιφερικών φορέων μπορούν να επιτύχουν. Επίσης με την ενεργή συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών, όπως υποστηρίζει η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο, καταστήθηκε δυνατό να αναγνωριστούν τα ιδιαίτερα τοπία σε ολόκληρη την ευρύτερη περιοχή. Οι κάτοικοι συνειδητοποίησαν ότι, με τη δημιουργία αυτού του έργου, η ζωή τους βελτιώθηκε, επιτεύχθηκε σημαντική περιβαλλοντική αποκατάσταση και αυξήθηκε ο τουρισμός.
