του Νίκου Καλογήρου*
Η πολιτική του Τμήματος Αρχιτεκτόνων έχει διαμορφώσει με το πέρασμα του χρόνου ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον που καλύπτει όλη την έκταση του γνωστικού αντικειμένου της αρχιτεκτονικής από το σχεδιασμό αντικειμένων και εκθέσεων ως την κλίμακα του τοπίου, της πόλης και της περιφέρειας, από τα εικαστικά και τη σύνθεση ως την κατασκευή, την αποκατάσταση και την επανάχρηση, από την ιστορία τέχνης και αρχιτεκτονικής ως τις τελευταίες εξελίξεις. Η ευρύτητα της προσέγγισης εμπλουτίζει την εκπαιδευτική διαδικασία και επιτρέπει την εμβάθυνση σε ειδικά ζητήματα στα οποία μόνο μία μεγάλη σχολή μπορεί να ανταποκριθεί.
Οι ιδιαίτερες συνθήκες που επικράτησαν την προηγηθείσα περίοδο δεν φαίνονταν ευνοϊκές για ψύχραιμο διάλογο και μεταρρυθμίσεις. Ωστόσο στην πράξη, αποδείχθηκε ότι η κατάσταση ήταν ώριμη, για να εφαρμοστούν ουσιαστικές διορθωτικές κινήσεις και εκσυγχρονισμοί στην κατεύθυνση του εξορθολογισμού, διατηρώντας την ενότητα της προσέγγισης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού σε διαφορετικές κλίμακες. Προϋπόθεση για την επιτυχή λειτουργία είναι η παράλληλη βελτίωση στις συνθήκες υποδομών και στο προσωπικό, κάτι που αποτελεί σταθερή επιδίωξη του Τμήματος Αρχιτεκτόνων.
Συνοψίζοντας τα πυκνά γεγονότα της διετίας 2013-14 και 2014-15 αξίζει καταρχήν να υπογραμμιστεί η αναδιοργάνωση του ακαδημαϊκού πλαισίου. Αυτή ξεκίνησε με τη μεταρρύθμιση του προγράμματος σπουδών και συνδυάστηκε με την εξωτερική αξιολόγηση του τμήματος, η οποία μετά από πολυετείς διεργασίες υλοποιήθηκε το Φεβρουάριο του 2014. Είχε προηγηθεί ένα συνέδριο προβληματισμού, στο οποίο κλήθηκαν εκπρόσωποι από όλα τα τμήματα Αρχιτεκτόνων της Ελλάδας, ξένοι ειδικοί από ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και επαγγελματικοί φορείς (ΤΕΕ, ΣΑΘ). Το νέο πρόγραμμα εφαρμόστηκε στο ακαδημαϊκό έτος 2014-15 προχώρησε σε μικρές βελτιώσεις στο τρέχον έτος, ενώ αναμένεται η κριτική του αποτίμηση και οι ενδεχόμενες αναπροσαρμογές.
Το νέο πρόγραμμα σπουδών του Τμήματος Αρχιτεκτόνων είναι αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης προσπάθειας που κατέβαλε μια μεγάλη ομάδα διδασκόντων του Τμήματος. Για το σχεδιασμό του αξιοποιήθηκαν οι ακαδημαϊκές γνώσεις και η μακρά εμπειρία των μελών της ομάδας σε θέματα αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης. Αφού αποτιμήθηκαν τα χαρακτηριστικά του παλαιού προγράμματος, αναλύθηκε ένας μεγάλος αριθμός προσεγγίσεων των σπουδών αρχιτεκτονικής από την Ελλάδα και το εξωτερικό και διερευνήθηκαν οι υφιστάμενες συνθήκες στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα τόσο σε εθνικό, όσο και διεθνές επίπεδο. Αποτυπώθηκαν οι σύγχρονες κατευθύνσεις του προβληματισμού για την αρχιτεκτονική και οι βασικοί άξονες πάνω στους οποίους κινούνται οι πειραματισμοί της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας, έτσι ώστε να ενταχθούν δημιουργικά στο πρόγραμμα.
Στόχος είναι η εκπαίδευση συνθετών αρχιτεκτόνων, ασκώντας την κριτική σκέψη και όχι μόνο η κατάρτιση επαγγελματιών. Δομικό χαρακτηριστικό του προγράμματος είναι η δυνατότητα και η υποστήριξη που προσφέρει στη συνεύρεση όλων των γνωστικών αντικειμένων στους κατεξοχήν τόπους αρχιτεκτονικής δημιουργίας, που είναι τα νέα διευρυμένα εργαστήρια. Το γεγονός ότι το πρόγραμμα πραγματεύεται όλο το εύρος των γνωστικών αντικειμένων και των κλιμάκων που συνθέτουν σήμερα την αρχιτεκτονική γνώση και πρακτική, διασφαλίζει στους αποφοίτους όλα τα απαραίτητα εφόδια, σύμφωνα με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, για μία επιτυχή επαγγελματική ή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία μέσα ή έξω από τη χώρα τους.
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός ήταν ο σχεδιασμός και η λειτουργία δύο νέων μεταπτυχιακών προγραμμάτων που έχουν ως αντικείμενα τον «Περιβαλλοντικό Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό» και το «Σχεδιασμό Αιχμής: Καινοτομία και Διεπιστημονικότητα στον Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό». Για τα νέα προγράμματα διαμορφώθηκαν ιδιαίτεροι χώροι και υποδομές, έχουν ήδη επιλεγεί οι πρώτοι φοιτητές και λειτουργούν κανονικά από το τρέχον ακαδημαϊκό έτος. Η διεύρυνση των μεταπτυχιακών δραστηριοτήτων δίνει τη δυνατότητα σε περισσότερους αποφοίτους να διευρύνουν τις γνώσεις και τους ορίζοντές τους. Εκτιμώ ότι σε αντίθετη περίπτωση, ιδιαίτερα μέσα στη σημερινή οικονομική δυσπραγία, στην πράξη ενισχύουμε τη φυγή των καλύτερων αποφοίτων μας προς τα πανεπιστήμια του εξωτερικού χωρίς να ενθαρρύνουμε την επιστροφή τους.
Οι γενικότερες συνθήκες κρίσης είχαν ιδιαίτερες επιπτώσεις στο τμήμα Αρχιτεκτόνων ΠΣ ΑΠΘ που οδήγησαν σε δυσχέρεια εκπαίδευσης υπερβολικά μεγάλου αριθμού φοιτητών μετά από τη δραστική μείωση των μελών ΔΕΠ, του εργαστηριακού προσωπικού και των διοικητικών υπαλλήλων, τις ελλείψεις αναγκαίων υποδομών και την ελλιπή χρηματοδότηση. Οι διδάσκοντες διεκδικούν από την Πολιτεία την κάλυψη των υφιστάμενων, αλλά και των νέων αναγκών που θα δημιουργηθούν. Αυτό απαιτεί αναπροσαρμογή της χρηματοδότησης, πρόσληψη έκτακτου προσωπικού, προώθηση των προκηρύξεων των θέσεων μελών ΔΕΠ που εκκρεμούν, προκήρυξη των αναγκαίων νέων θέσεων μελών ΔΕΠ και κάλυψη της λειτουργίας του Τμήματος με το απαραίτητο διοικητικό και εργαστηριακό προσωπικό.
Παρά τις δυσκολίες, επιχειρείται κατά προτεραιότητα η συστηματική αναβάθμιση των υποδομών και των υπηρεσιών του τμήματος με την άρτια οργάνωση του εργαστηρίου ψηφιακού σχεδιασμού και κατασκευής, τη συνέχιση λειτουργίας και την επέκταση της ειδικής βιβλιοθήκης των Αρχιτεκτόνων, καθώς και την ανάπλαση των χώρων της πτέρυγας. Συγκεκριμένα έγινε ήδη ανασχεδιασμός των αιθουσών 105,106 και 206, μετατροπή της αίθουσας 201 σε νησίδα υπολογιστών, διαμόρφωση αιθουσών σεμιναρίων στον 7ο και 8ο όροφο του κτιρίου εδρών και ανάπλαση των χώρων που στεγάζουν τα δύο νέα μεταπτυχιακά προγράμματα του Τμήματος.
Σε ότι αφορά το επίπεδο της παρεχόμενης εκπαίδευσης, κρίνοντας από το επίπεδο των περισσοτέρων προσφάτων ερευνητικών θεμάτων και των διπλωματικών εργασιών, το Τμήμα Αρχιτεκτόνων δημιουργεί ένα εκπαιδευτικό πλαίσιο που παρέχει στους επιμελείς φοιτητές δυνατότητες άριστης επιστημονικής και συνθετικής κατάρτισης και ευρύτερης παιδείας. Αυτή επιτρέπει τη διαμόρφωση μιας στοχαστικής στάσης απέναντι στις διαρκώς μεταβαλλόμενες παραμέτρους των προβλημάτων σχεδιασμού του χώρου που οφείλουν να συνδυάζουν αρμονικά τέχνη και κατασκευή.
Η καλλιέργεια της δημιουργικότητας εμφανίζεται με αξιοσημείωτη διαχρονικότητα ως κύριο χαρακτηριστικό της εκπαίδευσης του αρχιτέκτονα. Συγκεκριμένα, μέσα στη σημερινή πραγματικότητα, εκτιμώ ότι οι σπουδές στο τμήμα πρέπει να στραφούν εντονότερα προς τη διεπιστημονική προσέγγιση, η οποία διευκολύνει τη συνεργασία με ειδικευμένες γνωστικές περιοχές που τροφοδοτούν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Η καλλιέργεια κριτικής σκέψης είναι προϋπόθεση για τις αναγκαίες προσαρμογές στις συνθήκες του μέλλοντος.
Οι πανεπιστημιακές σπουδές πρέπει όχι μόνο να ανταποκρίνονται στις αυξημένες απαιτήσεις που προκύπτουν από τις ταχύτατα μεταβαλλόμενες συνθήκες, αλλά και να συμβάλλουν με την έρευνα και την εκπαίδευση στη διαμόρφωση αυτών των συνθηκών. Από την άλλη πλευρά είναι αναγκαία η συνεχής ανάδραση με την κοινωνία. Στο πλαίσιο αυτό επιδιώκουμε και έχουμε συνεργασία με οργανωμένους φορείς, όπως το ΤΕΕ/ ΤΚΜ, ο ΣΑΘ και ο ΣΑΔΑΣ, οι ΟΤΑ, τα υπουργεία και άλλοι δημόσιοι φορείς.
Στο πλαίσιο της ευρύτερης εκπαιδευτικής πολιτικής παρουσίας διευρύνθηκε ο θεσμός των ανοικτών διαλέξεων του τμήματος με την πρόσκληση διακεκριμένων καθηγητών και ερευνητών από το εξωτερικό και την Ελλάδα, αλλά και με νέες πρωτοβουλίες, όπως η σειρά τιμητικών διαλέξεων για τους συναδέλφους που αποχωρούν και οι προσκλήσεις προς νέους επιστήμονες για να παρουσιάσουν το έργο τους. Την τελευταία διετία πραγματοποιήθηκαν συνολικά 30 διαλέξεις και καθιερώθηκε ειδική ώρα εκτός μαθημάτων για να μπορούν να τις παρακολουθούν με άνεση οι φοιτητές του τμήματος και το ευρύτερο κοινό.
Εγκαινιάστηκαν και άλλοι σημαντικοί θεσμοί, όπως οι εκθέσεις διπλωματικών εργασιών δύο φορές κάθε έτος και η παρουσίαση των διδακτορικών διατριβών (PhD Colloquium) που έγινε το 2015 με μεγάλη επιτυχία. Παράλληλα έγιναν ημερίδες με ειδικά αντικείμενα και δύο εκδόσεις.
Επιδιώχθηκε η συμμετοχή του τμήματος σε φοιτητικούς διαγωνισμούς με εξαιρετικά αποτελέσματα που οδήγησαν σε 5 βραβεύσεις και διακρίσεις μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και ένα πρώτο βραβείο στην 14η Παγκόσμια Τριενάλε Αρχιτεκτονικής (Interarch 2015) στη Σόφια. Αντίστοιχες βραβεύσεις δόθηκαν και σε δύο διδακτορικές διατριβές από τα μεταπτυχιακά προγράμματά μας.
Στο πλαίσιο της επιδιωκόμενης εξωστρέφειας εγκαινιάστηκαν ή συνεχίστηκαν διεθνείς συνεργασίες σε θέματα διδασκαλίας, εργαστηρίων και εκθέσεων. Ενδεικτικά αναφέρονται οι συνεργασίες με την Αρχιτεκτονική Σχολή του πανεπιστημίου Basilicata στη Ματέρα, με το πανεπιστήμιο Lusofona (Universidade Lusófona de Humanidades e Tecnologias) της Λισαβώνας, με το δίκτυο AGORA στην Ιερουσαλήμ και τη Μασσαλία που οργανώθηκε από το ESADMM (L’Εcole Supérieure d’Art & de Design Marseille), με το πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου, τη Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, με την UIA, το Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής της Μόσχας (MARKHI), τα πανεπιστήμια ITU, Kocaeli και Bahcesehir της Τουρκίας, το Yale των ΗΠΑ και την Architectural Association (AA) του Λονδίνου.
Πολλά πρέπει, ωστόσο, ακόμη να αλλάξουν στον τρόπο λειτουργίας του Τμήματος. Οι δύσκολες σημερινές συνθήκες δεν οδήγησαν, ούτε πρέπει να οδηγήσουν σε εσωστρέφεια, αλλά αντίθετα σε διεύρυνση των δυνατοτήτων που παρέχονται στους φοιτητές για να επιβιώσουν μέσα σε ρευστές και απρόβλεπτες συνθήκες. Κατά την άποψή μου η αναγέννηση της αρχιτεκτονικής παιδείας και δημιουργίας θα έχει ως όχημα την αναζήτηση της βιωσιμότητας σε όλες τις κλίμακες σύλληψης και υλοποίησης του καθημερινού μας χώρου.
*Ο Νίκος Καλογήρου είναι πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΠΣ ΑΠΘ
