της Κατερίνας Κουρούδη*
Τις τελευταίες δεκαετίες γινόμαστε θεατές ή θύματα μεγάλης κλίμακας καταστροφικών φαινομένων, σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο, με την εμφάνιση ολοένα και αυξανόμενης συχνότητας και έντασης φαινόμενα: ακραία καιρικά φαινόμενα ή σεισμοί μεγάλης έντασης, ακολουθούμενοι από τσουνάμι ή άλλες καταστροφικές συνέπειες, αποτελούν δείγματα των καταστροφικών φαινομένων που μπορούν να προκληθούν από διεργασίες που γίνονται στη φύση, με ή χωρίς την παρουσία του ανθρώπου. Οι φυσικές καταστροφές αποτελούν μια σύγχρονη μάστιγα και επηρεάζουν την ανάπτυξη και την ευημερία των λαών, οι επιπτώσεις τους είναι τεράστιες, με καταγραφή πλέον για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, περισσοτέρων θυμάτων από φυσικές καταστροφές, παρά από πολέμους ή επιδημίες.
Ως καταστροφή (Disaster) ορίζεται μια σοβαρή διαταραχή της λειτουργίας της κοινωνίας, που προκαλεί εκτεταμένες ανθρώπινες, υλικές και περιβαλλοντικές απώλειες, οι οποίες ξεπερνούν την ικανότητα της πληγείσας κοινωνίας να τις αντιμετωπίσει βασιζόμενη μόνο στις δικές της δυνάμεις. Είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού των κινδύνων, των συνθηκών τρωτότητας και της ανεπάρκειας ικανότητας ή κατάλληλων μέτρων για την μείωση των αρνητικών συνεπειών επικινδυνότητας. Κίνδυνος (Hazard) ορίζεται ένα δυνητικά καταστροφικό γεγονός, φαινόμενο ή ανθρώπινη δραστηριότητα που μπορεί να προκαλέσει απώλειες ζωής ή τραυματισμούς, ζημιές σε περιουσίες, κοινωνικές και οικονομικές διαταραχές ή περιβαλλοντική υποβάθμιση ή ο όρος μπορεί να αναφέρεται στην πιθανότητα εκδήλωσης ενός τέτοιου φαινομένου σε μια περιοχή, ενώ ως τρωτότητα (Vulnerability) ορίζονται οι συνθήκες που καθορίζονται από φυσικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες ή διεργασίες, που αυξάνουν την ευπάθεια μιας κοινωνίας στις επιπτώσεις των κινδύνων. Ουσιαστικά η τρωτότητα αντιπροσωπεύει το βαθμό κατά τον οποίο ένας πληθυσμός ή ένα άτομο αδυνατεί να προβλέψει, να αντέξει, να αντισταθεί και να ανακάμψει από τις επιπτώσεις μιας καταστροφής.
Η Διαχείριση Καταστροφών (Disaster Management) ως κλάδος της επιστήμης που τείνει πλέον να αυτονομηθεί, δημιουργήθηκε από την πιεστική ανάγκη αναγνώρισης των κινδύνων, σχεδιασμό και λήψη κατάλληλων μέτρων σε προληπτικό επίπεδο και σχεδιασμό δράσεων απόκρισης και αποκατάστασης μιας πληγείσας περιοχής. Οι πολιτείες και οι κοινωνίες σε όλες τις χώρες οργανώνουν ειδικά συστήματα Πολιτικής Προστασίας (Civil Protection), όρος που περιγράφει τις δράσεις προστασίας της ζωής, της υγείας, της περιουσίας των πολιτών, του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, από φυσικές, τεχνολογικές και λοιπές καταστροφές, κατά τη διάρκεια ειρηνικής περιόδου και έχει επικρατήσει έναντι άλλων όρων, όπως Διαχείριση Έκτακτης Ανάγκης (Emergency Management) ή Σχεδιασμός Καταστροφής (Disaster Planning).
Στη χώρα μας η Πολιτική Προστασία θεσμοθετήθηκε το 1995, μετά τους καταστροφικούς σεισμούς της Κοζάνης – Γρεβενών και του Αιγίου, με την ίδρυση στο Υπουργείο Εσωτερικών, της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας (ΓΓΠΠ), με το Ν. 2344/1995 (ΦΕΚ 212/Α). Η θεσμική δημιουργία της ΓΓΠΠ αποτέλεσε αμφίβολα ένα σημαντικό γεγονός, καλύπτοντας ένα υφιστάμενο μέχρι στιγμής κενό στη δημόσια διοίκηση και στον επιχειρησιακό μηχανισμό της χώρας. Η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας έχει ως αποστολή τη μελέτη, το σχεδιασμό, την οργάνωση και το συντονισμό της δράσης για την εκτίμηση του κινδύνου, την πρόληψη, ετοιμότητα, ενημέρωση και αντιμετώπιση των φυσικών, τεχνολογικών και λοιπών καταστροφών ή καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, το συντονισμό των δράσεων αποκατάστασης, τον έλεγχο της εφαρμογής των ανωτέρω, την ενημέρωση του κοινού για τα ζητήματα αυτά, καθώς και την οργάνωση και εποπτεία του Συστήματος Εθελοντισμού Πολιτικής Προστασίας.
Το 2002, με τον Ν. 3013/2002 (ΦΕΚ 102/Α΄/2002) «Αναβάθμιση της πολιτικής προστασίας και άλλες διατάξεις», η ΓΓΠΠ αναβαθμίστηκε και τα ζητήματα αντιμετώπισης εκτάκτων αναγκών από την εκδήλωση καταστροφών αναλαμβάνει ο Μηχανισμός Πολιτικής Προστασίας της χώρας. Σύμφωνα με τον ισχύον νομικό πλαίσιο, στο δυναμικό και τα μέσα Πολιτικής Προστασίας της χώρας μας περιλαμβάνονται:
- Ειδικευμένα στελέχη Πολιτικής Προστασίας σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, στα οποία ανατίθεται η επίβλεψη εκπόνησης και εφαρμογής των σχεδίων, προγραμμάτων και μέτρων Πολιτικής Προστασίας, καθώς και ο συντονισμός των αναγκαίων ενεργειών.
- Το σύνολο των κρατικών υπηρεσιών, οι υπηρεσίες των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των Οργανισμών Κοινής Ωφέλειας, που είναι υπεύθυνες σε επιχειρησιακό επίπεδο για τις επιμέρους δράσεις Πολιτικής Προστασίας και, κυρίως, για την ετοιμότητα και την αντιμετώπιση των καταστροφών [όπως Πυροσβεστικό Σώμα, Λιμενικό Σώμα-Ελληνική Ακτοφυλακή, ΕΛ.ΑΣ., Ε.Κ.Α.Β., Ένοπλες Δυνάμεις, Ο.Α.Σ.Π., υπηρεσίες της Αποκεντρωμένης Διοίκησης, της Περιφέρειας, των Δήμων, της Δ.Ε.Η. Α.Ε. και των θυγατρικών της (Α.Δ.Μ.Η.Ε., Δ.Ε.Δ.Δ.Η.Ε. κ.λπ.), του Ο.Τ.Ε. Α.Ε. και των θυγατρικών του, της Ε.ΥΔ.Α.Π. Α.Ε., της Δ.ΕΠ.Α. Α.Ε., της Δ.Ε.Σ.Φ.Α. Α.Ε., της Ε.Μ.Υ. κλπ].
- Οι εθελοντικές οργανώσεις Πολιτικής Προστασίας, καθώς και οι ειδικευμένοι εθελοντές Πολιτικής Προστασίας, σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, που έχουν πιστοποιηθεί σχετικώς από την Πυροσβεστική Ακαδημία, εντάσσονται στο σχεδιασμό της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας και αναλαμβάνουν την υποστήριξη σχεδίων και δράσεων πρόληψης και αποκατάστασης, καθώς και δράσεις ετοιμότητας και αντιμετώπισης καταστροφών.
Μέσα από το ισχύον νομικό πλαίσιο ορίστηκε ο σκοπός της Πολιτικής Προστασίας, εισήχθησαν οι σχετικές έννοιες και οι ορισμοί, περιγράφηκε το δυναμικό και τα μέσα Πολιτικής Προστασίας, τα Όργανα Σχεδιασμού και Εφαρμογής Πολιτικής Προστασίας, καθώς και οι αρμοδιότητές τους σε κεντρικό και αποκεντρωμένο επίπεδο. Σκοπός της Πολιτικής Προστασίας είναι η προστασία της ζωής, υγείας και περιουσίας των πολιτών από φυσικές (ταχείας ή βραδείας εξέλιξης), τεχνολογικές (συμπεριλαμβανομένων βιολογικών, χημικών και πυρηνικών συμβάντων) και λοιπές καταστροφές που προκαλούν καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, κατά τη διάρκεια ειρηνικής περιόδου, και η μέριμνα για τα υλικά και πολιτιστικά αγαθά, τις πλουτοπαραγωγικές πηγές και τις υποδομές της χώρας, με στόχο την ελαχιστοποίηση των συνεπειών των καταστροφών.
Η Διεθνής Ημέρα Μείωσης των Καταστροφών
Η Διεθνής Ημέρα Μείωσης των Καταστροφών (International Day for Disaster Reduction – IDDR) καθιερώθηκε από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1989 και αποτελεί μια πρωτοβουλία των Ηνωμένων Εθνών και ειδικότερα της Διεθνούς Στρατηγικής Μείωσης Καταστροφών (Strategy for Disaster Reduction – ISDR). Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ βλέπει την IDDR ως έναν τρόπο για την προώθηση μιας παγκόσμιας κουλτούρας μείωσης των καταστροφών, συμπεριλαμβανομένης της πρόληψης καταστροφών, του μετριασμού και της ετοιμότητας. Αρχικά, από το 1989 μέχρι το 2009 εορτάζονταν τη 2η Τετάρτη του Οκτωβρίου, ενώ στις 21 Δεκεμβρίου 2009 η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών αποφάσισε με το ψήφισμα 64/200 να οριστεί η 13η Οκτωβρίου ως η Διεθνής ημέρα Μείωσης των Φυσικών Καταστροφών.
Σκοπός της ημέρας αυτής είναι να αυξηθεί το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τη μείωση των κινδύνων από φυσικές καταστροφές αλλά και η συνεργασία λαών και κρατών για τη διαχείριση των προβλημάτων και των επιπτώσεών τους. Την ημέρα αυτή διοργανώνονται εκδηλώσεις και διάφορες δράσεις σε παγκόσμιο επίπεδο που έχουν ως στόχο την ευαισθητοποίηση του πληθυσμού και την απόκτηση της σχετικής παιδείας για την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων των καταστροφών μέσω ενεργειών πρόληψης και ετοιμότητας, με το σκεπτικό ότι, ενώ ο άνθρωπος αδυνατεί να κυριαρχήσει στις δυνάμεις της φύσης, είναι όμως δυνατόν να μειώσει τις καταστροφικές τους συνέπειες.
Η πρωτοβουλία Step Up για τη Διεθνή Ημέρα Μείωσης των Καταστροφών της ISDR ξεκίνησε το 2011 και επικεντρώνεται κάθε χρόνο σε μια διαφορετική ομάδα των εταίρων: στα παιδιά και τους νέους (2011), τις γυναίκες και τα κορίτσια (2012), τα άτομα με ειδικές ανάγκες (2013), στον πληθυσμό 3ης ηλικίας (2014), ενώ το θέμα για το 2015 επικεντρώνεται στη χρήση των παραδοσιακών, αυτοχθόνων και τοπικών γνώσεων. Η Διεθνής Ημέρα για τη Μείωση των Καταστροφών (IDDR) ενθαρρύνει κάθε πολίτη και κάθε κυβέρνηση να λάβει μέρος στην οικοδόμηση πιο προσαρμοστικών στις καταστροφές, κοινοτήτων και εθνών.
Η διεθνής κινητοποίηση οργανισμών και φορέων σε δράσεις που στοχεύουν στη μείωση των καταστροφών
Η ιστορική εξέλιξη των καταστροφών σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο οδήγησε σε διεθνή κινητοποίηση οργανισμών και φορέων σε δράσεις που στοχεύουν στη μείωση των καταστροφών. Το όραμα των δράσεων αυτών εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, βασισμένο στις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης. Οι αναμνήσεις των καταστροφών αποτελούν προειδοποίηση για το μέλλον και η προετοιμασία των ατόμων, των κοινωνιών και των εθνών αποτελούν ατομική και συλλογική υποχρέωση.
Το «Πλαίσιο δράσης του Σεντάι για την μείωση του κινδύνου των καταστροφών 2015 – 2030», είναι μια 15έτης, εθελοντική, μη δεσμευτική συμφωνία που αναγνωρίζει ότι το κράτος έχει τον πρωτεύοντα ρόλο για τη μείωση του κινδύνου καταστροφών, αλλά ότι η ευθύνη πρέπει να μοιραστεί και με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη, συμπεριλαμβανομένων της τοπικής αυτοδιοίκησης, του ιδιωτικού τομέα και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς. Είναι το διάδοχο σχήμα του Πλαισίου Δράσης του Hyogo (ΗΡΑ) της περιόδου 2005-2015, το οποίο είχε ως στόχο τη βελτίωση της ανθεκτικότητας των εθνών και κοινοτήτων στις καταστροφές.
Εγκρίθηκε κατά την 3η Παγκόσμια Διάσκεψη για τη Μείωση του Κινδύνου Καταστροφών του ΟΗΕ, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Σεντάι της Ιαπωνίας στις 14 – 18 Μαρτίου 2015, με τη συμμετοχή 187 κρατών, μεταξύ των οποίων και της χώρας μας. Σκιαγραφεί επτά (7) σαφείς στόχους και τέσσερις (4) προτεραιότητες δράσης για την πρόληψη νέων και τη μείωση των υφισταμένων κινδύνων καταστροφών:
Στόχοι:
- Ουσιαστική μείωση της παγκόσμιας θνησιμότητας λόγω καταστροφών μέχρι το έτος 2030, με στόχο να μειωθεί ο μέσος όρος ανά 100.000 στον παγκόσμιο δείκτη θνησιμότητας κατά τη δεκαετία 2020-2030, σε σύγκριση με την περίοδο 2005-2015.
- Ουσιαστική μείωση του αριθμού των ατόμων που έχουν πληγεί παγκοσμίως μέχρι το έτος 2030, με στόχο να μειωθεί ο μέσος όρος ανά 100.000 στη δεκαετία 2020-2030, σε σύγκριση με την περίοδο 2005-2015.
- Μείωση της άμεσης οικονομικής ζημίας λόγω καταστροφών σε σχέση με το παγκόσμιο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) μέχρι το έτος 2030.
- Ουσιαστική μείωση των ζημιών από φυσικές καταστροφές σε υποδομές ζωτικής σημασίας και διατάραξης των βασικών υπηρεσιών, μεταξύ των οποίων υγειονομικές και εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις, συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης της προσαρμοστικότητας τους μέχρι το έτος 2030.
- Ουσιαστική αύξηση του αριθμού των χωρών με εθνικές και τοπικές στρατηγικές μείωσης του κινδύνου καταστροφών μέχρι το έτος 2020.
- Ουσιαστική ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας με τις αναπτυσσόμενες χώρες, μέσω επαρκούς και βιώσιμης υποστήριξης για να συμπληρώσουν τις εθνικές τους δράσεις για την εφαρμογή του παρόντος πλαισίου μέχρι το έτος 2030.
- Ουσιαστική αύξηση της διαθεσιμότητας και της πρόσβασης του πληθυσμού σε συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης πολλαπλών κινδύνων και πληροφοριών για τους κινδύνους καταστροφών και εκτιμήσεων μέχρι το έτος το 2030.
Προτεραιότητες δράσης:
- Κατανόηση του κινδύνου καταστροφών.
- Ενίσχυση της διακυβέρνησης για τη διαχείριση κινδύνου καταστροφών.
- Επένδυση στη μείωση των καταστροφών μέσω αύξησης της προσαρμοστικότητας.
- Βελτίωση της ετοιμότητας για αποτελεσματική απόκριση σε καταστροφές, και υιοθέτηση του «Κατασκευάζω Καλύτερα από Πριν» κατά τη ανάκαμψη, την αποκατάσταση και την ανακατασκευή. Αυτό έχει ως στόχο να επιτευχθεί η ουσιαστική μείωση του κινδύνου των καταστροφών και απωλειών σε ζωές, περιουσία και υγεία, και σε οικονομικά, φυσικά, κοινωνικά, πολιτιστικά και περιβαλλοντικά στοιχεία των προσώπων, των επιχειρήσεων, των κοινοτήτων και των χωρών για τα επόμενα 15 χρόνια.
*Η Κατερίνα Κουρούδη είναι διπλωματούχος πολιτικός μηχανικός (MLA Αρχιτέκτων Τοπίου) και αναπληρώτρια προϊσταμένη του Τμήματος Πολιτικής Προστασίας Μ.Ε. Θεσσαλονίκης, Αυτοτελής Διεύθυνση Πολιτικής Προστασίας ΠΚΜ
