Το θαλάσσιο μέτωπο και η σύγχρονη μεσογειακή πόλη

Αλέξιος Τζομπανάκης, Αρχιτέκτων

Περίληψη

Η εισήγηση πραγματεύεται την μετατόπιση των εννοιών που συνοδεύουν την σχέση της πόλης και του λιμένα: από αναπόσπαστα (αν και διαφοροποιημένα) τμήματα ενός συνόλου, σε διαχωρισμένα στοιχεία ενός αστικού «collage». Ωστόσο, στον μεσογειακό χώρο η διαδικασία της «μετατόπισης» είναι μια διαδικασία η οποία σπάνια ολοκληρώνεται.

Το μεσογειακό μοντέλο συνεχίζει να ταυτίζεται με την χωρική συνύπαρξη μεταξύ υφιστάμενων ιστών και λιμενικών υποδομών. Κατά συνέπεια, οι στρατηγικές αστικής αναβίωσης αφορούν την «επιφάνεια διεπαφής» μεταξύ πόλης και λιμένα, έναν «μεταβατικό χώρο» της αλληλεπικάλυψης, όπου το «αστικό συγκείμενο» [context] από την μία και η λιμενική υποδομή από την άλλη συνυπάρχουν, ενεργοποιώντας νέες αστικές δυναμικές ικανές να συνδέσουν και να συρράψουν τμήματα της πόλης, συσχετιζόμενες με τον ορίζοντα του θαλάσσιου μετώπου.

Η παρούσα εισήγηση έχει ως στόχο να αναδείξει τα παθολογικά στοιχεία της διαχείρισης της σχέσης πόλης-λιμένα και να ανατρέξει στις σύγχρονες σχεδιαστικές στρατηγικές, οι οποίες επιτυγχάνουν την υπέρβαση του «εγκαταλελειμμένου κατωφλιού» με σκοπό την αστική ενεργοποίηση του λιμενικού μετώπου ως νέας αστικής κεντρικότητας.

1       Η πόλη(και το)-λιμάνι – Διαχρονικοί Δυναμικοί Συσχετισμοί

Πόλη και λιμάνι υπήρξαν χώροι αλληλεξαρτώμενοι, καθώς αποτέλεσαν ένα αναπόσπαστο λειτουργικό αλλά και συμβολικό σύνολο, αυτό την πόλης-λιμάνι (Brocard 1994, 8-12).

Ωστόσο, οι σχέσεις αλληλεξάρτησης οι οποίες είναι αντικείμενο θεωρητικής ενασχόλησης, ήδη από την Αναγέννηση (Gallacini 1993, Vitruvio 1981, Di Giorgio Martini 1967) μετατρέπονται κατά τον ΧΙΧ και ΧΧ αι. σε σχέσεις εν πρώτοις χωρικής και λειτουργικής αυτονομίας και έπειτα ευθέος διαχωρισμού έως και αντίθεσης λόγω της φύσης αλλά και της κλίμακας των νέων λιμενικών εγκαταστάσεων.

Η παρούσα εισήγηση επικεντρώνεται στους μετασχηματισμούς που λαμβάνουν χώρα στην σχέση πόλη-λιμένα στην σύγχρονη μεσογειακή πόλη και αναλύει:

α) τον ρόλο των λιμενικών υποδομών εντός των συνεκτικών/ιστορικών αστικών ιστών

β) τις επιπτώσεις της παραπάνω συνθήκης στην μικροκλίμακα της πόλης.

Σκοπός της εισήγησης είναι η συγκριτική ανάλυση παραδειγμάτων, τα οποία αντιπροσωπεύουν αστικές στρατηγικές αλλά και συνθετικές επιλύσεις, οι οποίες διαμορφώνουν την «επιφάνεια διεπαφής» μεταξύ πόλης και λιμένα, η οποία αποτελεί έναν «χώρο σε μετάβαση» (Hayuth 1982).

Ο περιορισμός στον μεσογειακό γεωγραφικό χώρο στοχεύει να καταστήσει κατανοητή την σχέση με τις υφιστάμενες εκείνες δομές (γεωμορφολογικές, αστικές, πολιτιστικής κληρονομιάς, πολιτισμικές, κοινωνικές, κ. λπ.) οι οποίες χαρακτηρίζουν την μεσογειακή ιδιαιτερότητα, όπου το παράδειγμα της πόλης-λιμάνι συνεχίζει να υφίσταται ως σχέση μεταξύ δύο αποκλινόντων συνθηκών από τις οποίες προκύπτει ο επαναπροσδιορισμός της αστικής ταυτότητας: από την μία ο λιμένας και το δίκτυο των υποδομών και από την άλλη η κλίμακα των αστικών ιστών.

2       Αστικότητα vs Λιμενικότητα: Δυστοπία, Ετεροτοπία, Συνεκδοχή

Ο διαχωρισμός μεταξύ πόλης και λιμένα αποδίδεται σε πληθώρα αιτιών συνδεδεμένων με την αυξανόμενη λειτουργική εξειδίκευση του λιμένα, συνοδευόμενη από την κανονιστική διαφοροποίηση των εργαλείων προγραμματισμού και ελέγχου (ΓΠΣ, λιμενικά masterplan), τον θεσμικό διαχωρισμό των διοικητικών δομών αναφοράς, καθώς και από την αυξανόμενη ασυμβατότητα των λιμενικών χρήσεων με τον αστικό χώρο είτε για λόγους κλίμακας είτε για λόγους οργάνωσης ή/και ασφάλειας. H διαδικασία αυτή έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία, κατά την διάρκεια του 20ου αι., οριοθετημένων θυλάκων (Di Venosa 2012), όπου χωροθετούνται οχλούσες χρήσεις (βιομηχανία, αποθήκευση καυσίμων, δομές παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας κ. ά), αλλά και χρήσεις συνδεδεμένες με τις ανάγκες αποθήκευσης, μετακίνησης και διαμετακόμισης εμπορεύσιμων αγαθών κυρίως μετά την τυποποίηση του container (Di Venosa 2012, 44). Επιπροσθέτως, με την ανερχόμενη αεροπορική μαζική μετακίνηση από την δεκαετία του ’70 και έπειτα, μειώνεται το ποσοστό της ακτοπλοϊκής μετακίνησης επιβατών, με αποτέλεσμα να εκλείψει ο όποιος αστικός χαρακτήρας των λιμενικών υποδομών.

Η σχέση με την πόλη μετατρέπεται έτσι από συμβολική σύνδεση σε απλή λειτουργική εξάρτηση όσον αφορά στον τομέα των υπηρεσιών καθώς και σε αυτόν των δικτύων υποδομών διασύνδεσης με την επικράτεια.

Η απώλεια των μεταβατικών κλιμάκων μεταξύ πόλης και λιμένα και η διακοπή των αμφίδρομων σχέσεών τους λόγω της σαφούς οριοθέτησής τους διαμορφώνει ένα χωρικά δυστοπικό σχήμα. Ταυτόχρονα, η πόλη μεγεθύνεται αποκτώντας τα χαρακτηριστικά εκείνα της αστικής διάχυσης (Benevolo 2011, Boeri 2011, Indovina 1990, Secchi 2013), η οποία απειλεί την ακτογραμμή υπό την μορφή της «παρακτιοποίησης» (Leontidou και Marmaras 2001, 257-267). Έτσι, στην μετανεωτερική συνθήκη, το νεωτερικό δίπολο αστικότητα vs λιμενικότητα μετασχηματίζεται σε ένα ετεροτοπικό σχήμα που σηματοδοτεί μια διπλή αποξένωση που ενέχει περαιτέρω αντιθέσεις: η πόλη χάνει τα χαρακτηριστικά της αστικότητας καθώς «παρακτιοποίείται», ενώ το λιμάνι οριοθετείται, διαχωρίζεται από την πόλη και υποδιαιρείται βάσει λειτουργικών κριτηρίων, που το μετατρέπουν σε μια χωρικά «ουδέτερη» μηχανή.

Στις περιπτώσεις λιμανιών μεγαλύτερης κλίμακας καταγράφεται η μετατόπιση της λιμενικής υποδομής και η σταδιακή εδραίωση του μοντέλου των παράκτιων μεγαλουπόλεων ως συνεκδοχικό σχήμα, όπως οι παγκόσμιες «gateway cities» που αναπτύσσονται πάνω σε τεχνητά νησιά. Ωστόσο, η υπόσταση αυτή της «πόλης-πύλη» δεν αφορά μονάχα την συνθήκη των παγκόσμιοποιημένων πόλεων, αλλά αναφέρεται σε όσες πόλεις εισέρχονται στο δίκτυο του αστικού ανταγωνισμού αρχής γενομένης από τους προορισμούς τουριστικής μετακίνησης.

3       Μεσογειακές Ιδιαιτερότητες

Η παρούσα εισήγηση επικεντρώνεται στην ανάλυση των σχέσεων και των αντιθέσεων μεταξύ ιστορικών αστικών ιστών και (ιστορικών) λιμενικών υποδομών στον μεσογειακό χώρο, όπου συμβαδίζουν η ευρύτητα των προβληματισμών και η περιορισμένη κλίμακα του φαινομένου.

Σήμερα που ο νεωτερικός κανονιστικός και διοικητικός διαχωρισμός τείνουν να εκλείψουν, τίθενται επιτακτικά διλήμματα στις επιστήμες του προγραμματισμού και του σχεδιασμού που προϋποθέτουν την αποδοχή, με μια κάποια δόση απομάγευσης, της ιδιαιτερότητας της λιμενικής συνθήκης. Κατά συνέπεια, στις σύγχρονες πόλεις-λιμάνια της Μεσογείου η επανενεργοποίηση της «επιφάνειας διεπαφής» πόλης-λιμένα στοχεύει στην διαμόρφωση νέων αστικών ταυτοτήτων ικανών να ανταποκριθούν στις ανάγκες του διεθνούς αστικού ανταγωνισμού ως συστήματα αναφοράς ευρύτερων αστικών περιβαλλόντων και δικτύων, τα οποία περιλαμβάνουν και συσχετίζουν τον μαζικό τουρισμό, τις διάφορες μορφές του θεματικού τουρισμού, την πολιτιστική κληρονομιά, το πολιτιστικό τοπίο, κ. ά. (D’Εramo 2017).

3.1      Ανολοκλήρωτη/υπολειμματική νεωτερικότητα

Σε αντίθεση με τα μεγάλα λιμάνια της Βόρειας ή της Βαλτικής θάλασσας, όπου η λιμενική υποδομή μετατοπίζεται σταδιακά μακριά από το κέντρο της πόλης, σε μεγάλο τμήμα του μεσογειακού χώρου η διαδικασία αυτή παραμένει ανολοκλήρωτη (Vallega 1992, Bruttomesso 1993) και, όπως κάθε ανολοκλήρωτη διαδικασία, αφήνει πίσω της υπολείμματα εν είδει νέμεσης της μη ολοκλήρωσης της ίδιας της νεωτερικότητας (Latour 2008, 2009), παραδίδοντάς μας μια κατάσταση ομολογουμένως μεγαλύτερης συνθετότητας σε σχέση με αυτές του βόρειου θαλάσσιου χώρου για δύο κυρίως λόγους:

α) γιατί οι ιστορικοί ιστοί συνεχίζουν να συνυπάρχουν με τις (πάλαι ποτέ ιστορικές) λιμενικές υποδομές (οι οποίες κατά κανόνα εξελίσσονται σε σύγχρονες εμπορικές/τουριστικές υποδομές).

β) για τα γεωμορφολογικά και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του δομημένου χώρου στο σύνολό του, την συνέχεια της αστικής συνθήκης, την πολυπλοκότητα της ιστορικής διαστρωμάτωσης κ. ά.

Διαφαίνονται έτσι στρατηγικές με επίκεντρο την «επιφάνεια διεπαφής» πόλης-λιμένα ως συστήματα μεταβατικών χώρων: κατώφλια, χώροι της όσμωσης, της αλληλεπικάλυψης, της αλληλοδιείσδυσης και της υβριδοποίησης πόλης και λιμανιού.

3.2      Ο επαναπροσδιορισμός του αστικού συγκειμένου

Εδώ καθίσταται αναγκαία μια παρέκβαση προς μερική αποσαφήνιση της έννοιας του «αστικού συγκειμένου» [context] στα πλαίσια της παρούσας εισήγησης.

Για τον Colin Rowe η έννοια του collage αποτέλεσε το πεδίο συμβιβασμού μεταξύ της πόλης της Χάρτας των Αθηνών και της πόλης του ΧΙΧ αιώνα. Κατά συνέπεια, η έννοια του «αστικού συγκειμένου» [context] και του κοντεξτουαλισμού [contextualism] που εξ αυτής προκύπτει, έρχεται να αποτελέσει ένα είδος συγχρονικής κοινής συνισταμένης μεταξύ του υφιστάμενου και του νέου, ένα μορφολογικό ζήτημα ένταξης σε ένα δεδομένο αστικό hic et nunc, το οποίο δεν σχετίζεται με την διεργασία της αστικής διαστρωμάτωσης αλλά με την τελική της μορφή.

Στα πλαίσια της παρούσας εισήγησης, καθώς η ανάλυση επικεντρώνεται στον μεταβατικό χώρο μεταξύ ιστορικών ιστών και (ιστορικών) λιμενικών υποδομών, θεωρούμε ότι η έννοια αυτή του «αστικού συγκειμένου» πρέπει να επανεξεταστεί και να ληφθεί υπόψη όχι μόνο ως συγχρονικό μορφολογικό δεδομένο αλλά και ως διαχρονική ιστορική συνέχεια, δηλαδή ως χωρικό πεδίο ιστορικών διαλεκτικών διεργασιών που εμφανίζονται στην πόλη μέσω των επεμβάσεων σε αυτήν. Τοιουτοτρόπως επανερχόμαστε στις αναλύσεις του Ε. Ν. Rogers σχετικά με τις «προϋπάρχουσες περιβαλλοντικές δομές» [preesistenze ambientali] (Rogers 1955) ως δομικά στοιχεία της πόλης.

 

4       Στρατηγικές

Ο προβληματισμός γύρω από τις παράκτιες αναπλάσεις συμπίπτει συχνά, στον μεσογειακό χώρο, με τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης μεταξύ ιστορικών αστικών ιστών και (ιστορικών) λιμενικών υποδομών στην μετανεωτερική αστική συνθήκη. Κατά συνέπεια, το ζήτημα των στρατηγικών αφορά άμεσα την ρύθμιση της εμβέλειας των επεμβάσεων (και των χρήσεων που τις τροφοδοτούν) και τον «χαρακτήρα» του αστικού χώρου που αυτές επιδιώκουν ως αποτέλεσμα, ο οποίος συχνά συνδέεται με την κατασκευή νέων ταυτοτήτων ή/και με την προβολή ιδιαιτεροτήτων μέσω της αναδιατύπωσης των σχέσεων μεταξύ νερού, πόλης και επικράτειας.

4.1      Η πόλη και η πύλη. Αμφίδρομο βλέμμα και νέες ταυτότητες

Στην μετανεωτερική συνθήκη το «παλιό» λιμάνι δύναται να μετατραπεί σε νέα αστική κεντρικότητα, καθώς σε αυτό συναντώνται και αρθρώνονται η σύγχρονη αστική ταυτότητα και η πολιτιστική κληρονομιά όπως αυτές αναδιατυπώνονται και συσχετίζονται μέσω χρήσεων συμβατών με την αστική κλίμακα.

Έτσι η διττή υπόσταση των στρατηγικών που εμπλέκουν την «επιφάνεια διεπαφής» πόλη-λιμάνι εξελίσσεται ως εξής:

α) από το λιμάνι προς την πολη, ως γραμμικό σύστημα παράκτιων ενοποιήσεων δημόσιων χώρων το οποίο συχνά συνδέεται με μια μαρίνα για σκάφη αναψυχής ως η περισσότερο «αστική» μεταξύ των λιμενικών χρήσεων.

β) από την πόλη προς το λιμάνι, ως σύστημα εγκάρσιων προβολών και συρραφών που αφορούν

β1) την κλίμακα του αστικού χώρου

β2) την κλίμακα των υποδομών διασύνδεσης με την επικράτεια

Τα θαλάσσια μέτωπα είναι γεννήτορες αστικής ποιότητας δομημένης πάνω σε πολύπλευρες στρατηγικές ικανές να ανταποκριθούν στις πολιτιστικές, τουριστικές, παραγωγικές και αστικές δυνατότητες ενός τόπου ώστε να διεκδικήσουν μια αναγνωρίσιμη αστική ταυτότητα, ρευστή, μετασχηματιζόμενη αλλά σίγουρα  ευθυγραμμισμένη με ένα zeitgeist που απαιτεί νέους τρόπους συσχετισμού με το υγρό στοιχείο. Η «ρευστή πόλη», θα λέγαμε παραφράζοντας τον Bauman, δεν είναι μόνο ένας χώρος υπαρκτός, αλλά μια ευρύτερη συνθήκη επανασύνδεσης της πόλης με τον λιμενικό χώρο στην μετανεωτερική παρακτιοποιημένη του δομή.

Ως εκ τούτου, ο σχεδιασμός της ρευστότητας αυτής απαιτεί νέες διαγνωστικές και ρυθμιστικές στρατηγικες, για την υπέρβαση των χωρικών αμηχανιών και παθολογιών της σχέσης πόλης-λιμένα, με σκοπό την επανένταξη του λιμενικού ανοίκειου στο σώμα του αστικού οικείου.

4.2      Παραδειγματικές εφαρμογές

Προς μία κατεύθυνση που να λαμβάνει υπόψη την ιδιαιτερότητα του χώρου και του «αστικού συγκειμένου» [site and context specificity] κινούνται οι εξής «10 αρχές για την βιώσιμη ανάπτυξη των παράκτιων περιοχών» -επεξεργασία Centro Città d’Acqua, Βενετία (Bruttomesso και Moretti 2010)

01.Περιβαλλοντική ποιότητα

02.Oλοκληρωμένη ένταξη Παράκτιου Μετώπου/Αστικού Συγκειμένου

03.Ταυτότητα

04.Mixitée χρήσεων γης

05.Προσβασιμότητα

06.Σύμπραξη Δημόσιου- Ιδιωτικού Τομέα

(με συντονιστή τον Δημόσιο Τομέα)

07.Συμμετοχή πολιτών

08.Mακρόχρονη εφαρμογή

09.Aνοικτός/Ευέλικτος Σχεδιασμός

10.Σύνδεση με διεθνείς καλές πρακτικές

Στις παραπάνω αρχές μπορούν να προστεθούν άλλες δύο αρχές οι οποίες αναφέρονται στο

«Μανιφέστο για τις δημιουργικές πόλεις» (Carta 2007) το οποίο παραθέτει 7 αρχές ως κατευθύνσεις και στρατηγικές αστικής αναβίωσης παράκτιων περιοχών. Μετάξύ των 7 αυτών αρχών, οι 5 με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συμπίπτουν με τις παραπάνω, ενώ μπορούν να προστεθούν οι αρχές:

11. Δυναμική
12. Διαταραχή

καθώς αφορούν το γεγονός ότι τα θαλάσσια μέτωπα είναι οι κατεξοχήν αστικοί μετασχηματιστές με επιπτώσες μεγάλης αστικής εμβέλειας: χώροι ικανοί για μετασχηματισμούς στo επίπεδο των δικτύων, της αστικής, πολιτιστικής, κοινωνικής και οικονομικής ταυτότητας.

Ακολούθως παρατίθενται δύο πολύ διαφορετικά παραδείγματα, αυτό του Παλέρμο και αυτό της Ancona, καθώς το πρώτο είναι περισσότερο «στρατηγικό», ενώ το δεύτερο περισσότερο «συντακτικό».

Το πρώτο παράδειγμα αποτελεί ένα ολοκληρωμένο Γενικό Λιμενικό Σχέδιο (PRP-Piano Regolatore Portuale) σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Παλέρμο, ενώ το δεύτερο μια συμμετοχή του Ιταλού αρχιτέκτονα M. Carmassi σε κλειστό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό με πρόσκληση ως προκαταρτική φάση σύνταξης Γενικού Λιμενικού Σχεδίου. Το πρώτο έχει τον χαρακτήρα της ολοκληρωμένης διαχείρισης και της «χάραξης στρατηγικής», ενώ το δεύτερο έχει τον χαρακτήρα της πρότασης αστικής διάταξης με καθαρά συντακτικά χαρακτηριστικά.

Να σημειωθεί ότι και οι δύο αυτές πόλεις διαθέτουν ένα ιδιαιτέρως σημαντικό απόθεμα πολιτιστικής κληρονομιάς άμεσα συνδεδεμένο με τον χώρο του λιμανιού της ιστορικής πόλης-λιμάνι[1].

Παλέρμο

Ο κύριος στόχος της επέμβασης είναι η ενίσχυση της σχέσης πόλης-λιμένα μέσω της διείσδυσης των αστικών χρήσεων αλλά και μέσω της εξάλειψης φυσικών και εννοιολογικών εμποδίων. Η στρατηγική για την επίτευξη των στόχων είναι η εγκάρσια διασύνδεση μεταξύ της πόλης και του λιμένα καθώς και η θεματική διαφοροποίηση εντός του ίδιου του λιμένα με αποτέλεσμα την ανάπτυξη τριών εναλλασσόμενων «λιμενικών ποιοτήτων» βασισμένων στην διαβάθμιση της αστικής σημασίας των χρήσεων:

1. Υδάτινος λιμένας
2. Διαπερατός λιμένας
3. Άκαμπτος λιμένας

Όπου οι περιοχές «01» χαρακτηρίζονται από την απόλυτη διασύνδεση με το σύστημα δημοσίων χώρων της πόλης και τον αστικό ιστό και συνήθως σχετίζονται με το υδάτινο στοιχείο μέσω μιας μαρίνας σκαφών αναψυχής, οι περιοχές «02» χαρακτηρίζονται από  χρήσεις ενδιάμεσης κλίμακας συνδεδεμένες με την περιοδικότητα της κρουαζιέρας και τα αστικά υπερτοπικά δίκτυα διασύνδεσης με την επικράτεια και τέλος οι περιοχές «03» όπου παραμένει η λιμενική «μηχανή» η οποία δεν σχετίζεται με κανένα από τα παραπάνω, αποτελώντας απλά τον λειτουργικό πυρήνα του λιμανιού.

Δεδομένης της διαχρονικά στενής σχέσης μεταξύ πόλης και λιμανιού, διαμορφώνεται μια «ζώνη διεπαφής» η οποία σχετίζεται με την πόλη μέσω εγκάρσιων συρραφών, που αποτελούν ταυτόχρονα διεισδύσεις αστικότητας στον χώρο του λιμένα καθώς και ανεμπόδιστης οπτικής επαφής με το νερό.

 

Ανκόνα

Ο κύριος στόχος της επέμβασης είναι η ενίσχυση της δομής του μετώπου ως «επιφάνεια διεπαφής» ικανής να ανταποκριθεί τόσο στην κλίμακα του λιμανιού όσο και σε εκείνη του αστικού ιστού.

Έτσι ο ιστός οριοθετείται μέσω ενός αστικού «φράγματος» το οποίο μετατρέπεται σε ένα είδος αστικού κρηπιδώματος, ενώ ταυτοχρόνως μέσω αστικών «εγκοπών» επιτρέπει την διασύνδεση πόλης-λιμένα.

Αντί συμπερασμάτων

Τα λιμάνια υπήρξαν ενσωματωμένα στον ιστό των πόλεων ως οργανικό μέρος μιας αστικής, κοινωνικής και οικονομικής συνθήκης, η οποία διαμόρφωσε τους πολιτισμούς και τις ιδιαιτερότητες της Μεσογείου. Εδώ και αρκετό καιρό η συρραφή των σχέσεων πόλης-λιμένα/θαλάσσιου μετώπου έχει ανέβει στην κορυφή της ατζέντας των αστικών πολιτικών με ποικίλες στρατηγικές, οι οποίες δεν βρίσκουν πάντα τα κατάλληλα εργαλεία εφαρμογής δεδομένου του συνεχιζόμενου ανταγωνισμού μεταξύ μερικώς αλληλεπικαλυπτόμενων κλάδων και αρμοδιοτήτων.  Μόνον, ωστόσο, οι ολοκληρωμένες στρατηγικές και τα ολοκληρωμένα εργαλεία δύνανται να ανακτήσουν την σχέση πόλης και νερού σε όλη την συμβολική της διάσταση.

Παραπομπές

Benevolo, L. (2011), La fine della città. Bari: Laterza.

Boeri, S. (2011), L’anticittà. Bari: Laterza.

Brocard, M. (1994), «Deux villes frontières portuaires: Le Havre et Southampton», στο La Revue d’Ici, τεύχ. 11.

Bruttomesso, R. (Επιμ.) (1993), Waterfronts. A new frontier for cities on water. Venezia: Edizioni città d’acqua.

Bruttomesso R., Moretti M. (2010), «Città-porto e riqualificazione del waterfront: evoluzione e scenario di una strategia vincente», στο Savino M. (Επιμ.), Waterfront d’Italia. piani, politiche, progetti. Milano: Angeli.

Carta, M. (2007), Creative City. Dynamics, Innovations, Action. Barcelona: LISt Lab.

D’Eramo, M. (2017), Il selfie del mondo. Indagine sull’età del turismo. Milano: Feltrinelli.

Di Giorgio Martini, F. (1967), Trattati di Architettura, Ingegneria e Arte Militare. Milano: Ιl Polifilo.

Di Venosa, M. (2012), «Waterfront – Interface of Conflict», στο Pavia R., Di Venosa M., Waterfront – From Conflict to Integration. Trento: LISt Lab.

Gallacini, Τ. (1993), Sopra i porti di mare (Επιμ. G. Simoncini). Firenze: Leo S. Olschki Editore.

Hayuth, Y. (1982), «The port-urban interface: an area in transition». Area, vol. 14, n. 3, 219-224.

Indovina, F. (Επιμ.) (1990), La città diffusa. Venezia: Daest.

Latour, B. (2008), Disinventare la Moderntà. Milano: Εlèuthera.

Latour, B. (2009), Non siamo mai stati moderni. Milano: Εlèuthera.

Leontidou, L. and Marmaras E. (2001), «From Tourists to Migrants. Residential Tourism and ‘Littorialization’», στο Apostolopoulos, Y., Loukissas Ph., Leontidou, L. (Επιμ.) Mediterranean Tourism: Facets of Socioeconomic Development and Cultural Chang. London & New York: Routledge.

Pavia, R. και Di Venosa, M. (2012), Waterfront – From Conflict to Integration. Trento: LISt Lab.

Rogers, E.N. (1955), «Le preesistenze ambientali e i temi pratici contemporanei». Casabella-Continuità, τεύχ. 204.

Secchi, B. (2013), La citta dei ricchi e la città dei poveri. Bari: Laterza.

Vallega, Α. (1992), The changing waterfront in the coastal area management. Milano: Franco Angeli.

Vitruvio (1981), De Architettura. Traslato commentato e affigurato da Cesare Cesariano. Milano: il Polifilo.

[1] Στην προφορική παρουσίαση τα παραδείγματα θα συνοδευτούν, εν είδει συγκριτικής ανάλυσης, από διακεκριμένες συμμετοχές του γραφείου Μa_A (Mediteranean architecture_Atelier) Α. Τζoμπανάκης, Α. Lanzetta, σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς με παρεμφερείς θεματικές.